Lirapa 2008 Sesotho Version | Mahlathini Development Foundation

LIRAPA:

FUMANA MOLEMO O FETISISANG

HO TSOA SERAPENG SA HAU

LIRAPA:

FUMANA MOLEMO O FETISISANG

HO TSOA SERAPENG SA HAU

Lingoloa bakeng sa Lihoai le mafapha a fanang ka lits’ebeletso tsa temo

TSE KA HARE

Phepo e nepahetseng .........................................................................................1

Temo ea meroho le phepo e nepahetseng .......................................................15

Maleba-leba a etsoang ke sehoai ......................................................................19

Tlhahiso ea lijalo ka peo ..................................................................................27

Ho koahela mobu hore u se lahleheloe ke mongobo ......................................35

Ntlafatso ea mobu ............................................................................................39

Ho aha serapa .................................................................................................59

Temo ea meroho ..............................................................................................73

Tšireletso ea lijalo moeeng le serameng .........................................................97

Taolo ea likokoanyana le mafu lijalong ...........................................................107

Temo ea lifate tsa litholoana ...........................................................................117

Tlhahiso le poloko ea peo ea meroho ..........................................................143

Pokello le tšebeliso ea metsi ..........................................................................155

Temo e baballang mobu .................................................................................169

Mekhoa ea ho noesetsa liratsoana malapeng .................................................177

LIRAPA: Fumana molemo o fetisisang ho tsoa serapeng sa hau

Lingoliloeng bakeng sa Lihoai le mafapha a fanang ka lits’ebeletso tsa temo

Khatiso ea Bobeli ©

Bookameli ba Lekala la Temo le Kanetso ea Lijo bo leboha Care Lesotho le mekhatlo e meng

ka ho ba teng le ho kenya letsoho. Batho ba bangata ka ho fapakana ba ile ba fana ka

litlatsetso le malebela nakong eo ho phethoang ts’ebetso ena. Tlatsetso ea bona ea ananeloa.

Liteboho tse khethehileng li lebisoa ho:

Makalana a Phepo e Nepahetseng le Mesebetsi ea Matsoho le Lekalana la Temo ea Meroho

Lekaleng la Temo le Kanetso ea Lijo;

Mokhatlo oa DFID ka lithuso tsa lichelete;

Sepetlele sa Maluti ka setsi sa Wellness Centre ka tlatsetso bukaneng ena

Maselinyana ana a hlahisitsoe ke:

Bangoli: Erna Kruger

Lits’oants’o: Kathy Arbuckle

Barali ba mongolo le lits’oantso: John Betram oa Tangerine Design

Ba fetoletseng Sesothong: L. Makoae le N. Martins, Lekala la Temo le Kanetso ea Lijo;

Mohlophisi: Sello Thulo, Priority Support Programme (PSP)

Lekala la Temo le Kanetso ea Lijo

Lefapha la Phepo e Nepahetseng le Mesebetsi ea Matsoho

Aterese: PO Box 14915, Maseru, Lesotho 100

Fono: +266 22 320673 / 22 314230

Lekalana la Lits’ebeletso tsa Temo ea Lijalo

Lefapha la Temo ea Meroho

Aterese: PO Box 7260, Maseru, Lesotho 100

Fono: +266 22 322971 / 22 324827

Fax: +266 22 310517

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 1

PHEPO E NEPAHETSENG

PHEPO E NEPAHETSENG KE ENG?

Phepo e nepahetseng ke tokiso e nepahetseng ea lijo, ho lipheha ka tsela e nepahetseng le ho

lija ka litekanyo tse nepahetseng. Hona ho kenyeletsa nako e nepahetseng ea ho lipheha ka

litekanyetso tse nepahetseng ho motho ka mong ho ipapisitsoe le ts’ebetso le lilemo tsa hae.

PHEPO EA MOKHACHANE

O lokela ho ja lijo tse nang le matsoai le matsoaeana ohle a hlokoang ke ‘mele joalo ka;

lithibela mafu (meroho le litholoana); liaha ‘mele (mahe, tlhapi, linaoa le nama) le limatlafatsi

(papa, setampo, bohobe). Matsoaieana ke; ts’epe e fumanoang sebeteng, spiniching, nameng e

khubelu joalo-joalo); calcium e fumanoa ho ‘moko, lebese le chisi; iodine e fumanoa letsoaing

le ntlafalitsoeng le tlhapi; folic acid e fumanoa merohong e metala ‘me le thusa hore

mokhachane a seke a senyeheloa nakong ea bokhachane.

leqephe 2 PHEPO E NEPAHETSENG Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”

Phepo ea bana (Lilemo tse 1-5)

Bana le bona ho tloha lilemong tse peli ho isa tse 18 ba hloka phepo e

nepahetseng.

Phepo ea batho ba baholo

Batho ba baholo le bona ba lokela hoja lihlopha tsohle tsa lijo, ho

ipapisitsoe le mosebetsi oa motho ka mong. Mohlala Seahi le

mosebeletsi oa sechaba kantorong ba keke ba ja ka ho lekana, ka hona

batla boeletsi ho ‘Maphepo motseng.

Phepo ea maqheku le maqhekoana

Maqheku le maqhekoana le ona ka mokhoa o ts’oanang ba lokela hoja lihlopha tsa lijo empa le

ha ho le joalo ba lokeloa ke matsoaeana akang calcium bakeng sa ho matlafatsa masapo le

letsoai la vitamin A ho matlafatsa pono.

Phepo ea mokuli

Mokuli le eena o ts’oanela ho hlokomeloa haholo ka phepo e nepahetseng hore a tsebe ho

hlaphoheloa ka pele. Hona ho thusa litlhare ho sebetsa hantle ‘meleng.

Phepo ea lesea

Lesea ha le hlaha ho fihlela likhoeling tsa

pele tse ts’eletseng le fumana lijo

(lebese) ho tsoa ho ‘ma feela. Le se

fuoe le ha e se ele metsi feela. Ho

tloha likhoeling tse ts’eletseng le

fuoa lijo tlatsetso ebile le ntse le

tsoela-pele ho anya. Lijo tsena

ekaba litapole tse khotliloeng,

lesheleshele le ntlafalitsoeng,

mokopu o khotliloeng, kholu ea

linaoa kapa ea meroho esita le

lero la litholoana.

Lesea le

fumana litlhoko

tsa lona ho tsoa lebeseng la

‘ma lona. Haele ba seng ba holile

bona ba lokela ho fumantšoa

litholoana le meroho hore ba lule ba

sireletsehile mafung. Ntle le mono ba

lokela ho fuoa liaha-’mele tse kang mahe,

chisi, botoro, linaoa,‘lensisi’ le linaoa tsa ‘soya’.

U lokela ho fepa bathonyana bana

makhetlonyana a maloa ka letsatsi, bonyane

makhetlo a mahlano. Le uena ‘moho le thaka

tsa hau le tlamehile ho fumana lijo tse nang

le lihlopha tsohle hore le tsebe ho pheta

mesebetsi ea letsatsi le letsatsi. Ntle le

mono Bakuli ‘moho le Baimane ba

lokela ho ja ka mokhoa o

khothaletsoang.

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 3

EJA MEFUTA E FAPAKANENG EA LIJO MOLEMONG

OA BOPHELO BO BOTLE

Re lokela ho ja mefuta e fapakaneng ea lijo e fanang ke litlhoko tsohle tsa ‘mele. Ho

phethahatsa hona ha u hloke hore u reke lijo tse theko e holimo haholo. Ka khetho e

nepahetseng uena le ba lelapa la hau le ka phela bophelo bo botle bo amohelehang bo senang

litšenyehelo tse holimo.

Lijo li arotsoe lihlopha tse tharo tsa

mantlha, ‘me tsona ke: limatlafatsi,

liaha-’mele le lithibela mafu. U

khothaletsoa hore khetlo le leng le le

leng ha u ja sejaneng sa hau ho be le

mofuta o mong le o mong o

boletsoeng kaholimo. U lokela ho noa

metsi a mangata, bonyane mabekere a

robeli letsatsi le leng le le leng.

Limatlafatsi

‘Lipatata’

Litapole (ho sa tsotellehe hore li pheuoe

joang).

‘Rice’ e tšoeu kapa e sootho.

Mabele

‘Macaroni’

Bohobe

‘Oats’

Lijo thollo

Libanana

Sehlopha sena sa lijo se fana ka

matla. U lula u le mahlahahlaha ha u

phela ka tsona.

Limatlafatsi

Kaofela ha tsona lijo tsena li fana ka

matla. Leha ho joalo u ntse u lokela

ho li ja ‘moho le tsa lihlopha tse ling.

Lihaha-mele

Mefuta ea lijo e oelang tlas’a sehlopha

sena e sireletsa ‘mele khahlanong le

mafu ka mefuta e fapakaneng. E fana

ka matsoai le li "vitamin".

Lithibela Mafu

Leka hore u je

moroho kapa litholoana

nako eohle ha u ja lijo

tsa letsatsi. Ntle le

tsona u ntse u ka ja

tlhapi, linaoa, le nama

ka mefuta ea eona.

leqephe 4 PHEPO E NEPAHETSENG Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”

Liaha-’mele

Ke mofuta oa lijo kholong ea mele bakeng la kholo e ntle ea mesifa le likarolo tse ling. Li

bohlokoa ho batho bohle, ho akareletsa bakhachane le bakuli, ba lokelang ho li fumana nako

eohle eo ba jang.

Lethathamo le latelang ke la lijo tseo u ka li sebelisang ele mehloli ea liaha-

’mele:

linaoa

lierekisi

linaoa tsa ‘soya’

makotomane

nama ea khoho

le mefuta e meng ea nama

tlhapi

mahe

chisi

mafi

botoro

makotomane

peo ea moora-tsatsi (sonoblomo)

Malebela

U khothaletsoa ho

sebelisa nama hang ha u qeta

ho e reka kapa u e boloke ka

sehatsetsing. Haeba u ka e boloka

nako e telele ho feta matsatsi a mabeli

u lokela ho e boloka ka moo ho batang

haholo. E phehe nako e telele ka

mocheso o sa phahamang ho fihlela e

lokile. Qoba ho ja nama e sa

butsoang hantle kapa ho pheha

mahe ao likhaketlana li

peperaneng.

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 5

Lithibela mafu

Sehlopha sena sa lijo se fana ka lithibela mafu. Ke sehlopha se nang le makhabane a mangata

ka hona u khothaletsoa ho ja mefuta eohle e oelang tlas’a sehlopha sena.

Lethathamo lena ke la meroho le litholoana tse fanang

ka lithibela mafu:

Lamuni

Morara

Peneapole

‘Granadilla’

Liperekisi tse tšehla

Mabolilane

Apole

Pere

‘Lemons’

Libanana

Sepinache

Tamati

Litapole

‘Broccoli’

Lihaba

Lihoete

Linaoa tsa lehoetla

Lierekisi tsa Lehoetla

Betiruti

Meroho

e metala le

litholoana ka

mebala e fapakaneng

li bohlokoa ‘meleng.

Ka hona bana le

bakhachane ba lokela

ho li fumantšoa

kamehla.

Hlatsoa

litholoana le

meroho hantle

ka metsi a

hloekileng pele u

ka li sebelisa.

Malebela

Metsi a tsoang pompong a

hloekile ho feta a tsoang nokeng

kapa selibeng. Belisa metsi a tsoang

nokeng kapa selibeng pele u a noa. U ka

nna oa qapiletsa khabana ea tee e tletseng

‘jik’ ka metsing a bongata ba li lithara tse

mashome a mabeli le metso e mehlano

pele u a noa.A boloke moo ho

sireletsehileng ho bile ho hloekile.

MEFUTA EA LIJO-TSE KA FUMANEHANG LAPENG

Malebela a ho hlokomela lijo

Tlama leqeba kapa seso pele u tšoara lijo.

Kamehla hlapa matsoho ka metsi a sesepa

le pele u tšoara lijo. U khothaletsoa ho bala

ho tloha ho ‘ngoe ho ea ho leshome le

metso e mehlano nakong eo u ntseng u

hlapa matsoho. Ona ke mokhoa oa ho

netefatsa hore u ipha

nako e lekaneng ea

ho hlapa matsoho.

leqephe 6 PHEPO E NEPAHETSENG Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”

KHETHO LETOKISO EA LIJO

Etsa bonnete ba hore u boloka makhabane a matle a litholoana le meroho

Litholoana le meroho tse sa tsoa khuoa serapeng li na le matsoai a mangata ho lekana. Ho

qoba hore matsoai ana a lahlehe ka lebaka la tšoaro e mpe le mokhoa o mobe oa ho pheha u

khothaletsoa ho etsa tse latelang:

✔Ja meroho le litholoana li ntse li le tala.

✔Kaha boholo ba matsoai bo fumaneha letlalong u se ke ua li ebola.

✔Khothaletso ke hore meroho le litholoana li lengoe malapeng.

✔Ha u lokisetsa ho pheha qoba ho li khabela hasesanyane kaha li lahleheloa ke matsoai ka

bongata ho feta tse khabetsoeng ka botenya.

✔Pheha moroho nako e khutsòanyane ka mocheso o seng bohale haholo ho fihlela li lokile.

U sebelise oli e tlhotliloeng limeleng ha u pheha lijo tse ling.

✔Ja lijo hang ha u qeta ho li tšola.

Litekanyo tsa lijo tsa letsatsi le letsatsi’

• Liaha-’mele – Khetha tse tharo lethathamong lena:

Lebekere la linaoa kapa lierekisi,‘moho le oli ea moora-tsatsi e bongata bo lekanang le halofo ea

khabana ea tee; Mahe a mabeli; Leqa le leholo la tlhapi, khoho kapa mefuta e meng ea nama;

Khaba e tletseng ea oli ea moora-tsatsi, makotomane; Lebekere le tletseng lebese le motsilili

kapa mafi; selae sa chisi.

• Lithibela mafu

Litholoana tse tharo tse feletseng; Lebekere le halofo tsa meroho. Eketsa bongata ba moora-

tsatsi haeba u sa atlehe ho hoja litholoana.

• Limatlafatsi – E le ‘ngoe kapa kaofela hoa tse latelang:

Bohobe; Halofo ea lebekere le tšetseng ‘macaroni’,‘rice’ e sootho, litapole, poone, kapa;

Lebekere le tletseng ‘oats’, lesheleshele kapa phofo ea poone.

Nyekoemokopu, linaoa le mabele tse phehuoeng ‘moho.

Likhetsomokopu o sa eboloang oa phehelloa’ moho le lithotse

Lepumabolotsane a kopantsoeng le lihaba

Lesheleshelemotsoako o belisitsoeng oa phofo ea poone kapa ea mabele le metsi

Leqebekoanabohobe ba koro bo phehuoeng ka metsi

Motohomotsoako o belisitsoeng oa phofo ea poone kapa mabele, tomoso le metsi

Likhobe

e kaba tsa poone, koro kapa motsoako oa poone le linaoa/lierekisi tse phehuoeng

Setampopoone e haitsoeng

Lipolokoe bohobe ba mabele a macha

Lijo tsa sesotho

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 7

Litlama tse ka sebelisoang e le linoko

• Limela tse sebelisoang ele linoko joalo ka ‘cinnamon’ li ka sebelisoa ho

eketsa tatso lijong.

• ‘Parsley’ e nkhisa lehano hamonate ha u eja haholo kamor’a lijo.

• ‘Ginger’ e ntle bakeng la ho phekola ho nyekeloa ke pelo hape le serame.

• ‘Garlic’ e ntle bakeng la ho loantsa mafu. U ka e phehella le lijo tse ling

kapa ua e ritela ka metsing a chesang.

• ‘Thyme’ e matlafatsa tšilo ea lijo. U kopanya makhasi a eona le

lijo tse ling.

• Tse ling tseo u ka li sebelisang lijong tsa hau ebile u ka itemela

tsona ke: ‘coriander’, ‘oregano’, ‘sweet basil’ le ‘fennel’.

PHEPO EA MOKULI

Hangata ho u ena le maloetse u

ka lebala ho ja, empa ele ntho

ea bohlokoa haholo nakong ena

ea ha u kula. Ho ja hantle ka

nepo nakong eona ena ho na le

melemo e latelang:

✔‘mele oa hau o tla

matlafala.

✔‘mele o tla atleha ho

loantsa mafu.

✔U tla atleha ho ja matsoai

le lithibela mafu.

Ha u hloloa ho fepa ‘mele oa

hau ha u kula u tla lieha ho

fola.

Ho etsahalang ‘meleng ha u kula?

Nakong eo ‘mele oa hau o loantšang likokoana hloko o hloka bongata ba mefuta ea lijo e

oelang tlas’a lihlopha tse tharo tsa lijo, e leng limatlafatsi, liaha-’mele le lithibela mafu.

Nakong eo u kulang ho ka nna hoa etsahala hore;

• U ikutloe u khathetse hoo u leng botsoa ho lokisa lijo.

• Moriana oo u o noang o etse hore lijo li latsoehe ka mokhoa o sa tloaelehang, ‘me li be

bohla.

• U be le letšollo, lehlatso kapa ho nyekeloa ke pelo ho ka ‘nang hoa etsa hore u lahleheloe

ke takatso ea lijo.

• U be liso ka hanong hoo u hloloang ho hlafuna.

leqephe 8 PHEPO E NEPAHETSENG Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”

Leha ho le thata, u iqobelle ho ja lijo. U ka ntlafatsa mokhoa oa hau oa ho ja ha u kula ka ho:

• Jaha meroho le litholoana tse phehoang ka bongata.

• Etsa bonnete ba hore u fumana limatlafatsi.

Mocheso o holimo le ho fufuleloa ha u robetse

Ho phahama hoa mocheso oa ‘mele ke tsela eo ‘mele o loantsang likokoana hloko ka teng.

Leha ho le joalo u lokela ho ela hloko hore mocheso o seke oa phahama ho feta moeli. Ka

hona u tlameha ho lula u ntse u noa metsi a mangata le ho ja liaha-’mele ‘moho le lithibela

mafu.

Bothata ba ka maleng

Bothata bo ikhethang ke letšollo, e leng tahleho ea metsi le matsoai ‘meleng. Letšollo le kotsi

haholo ho masea, bana ba ntseng ba hola le bakuli ka kakaretso.

Letšollo le bakoa ke eng?

• Ho noa metsi a sa hloekang.

• Ho se hlape matsoho kamor’a tšebeliso ea ntloana, eba u

tšoara lijo ka ona a ntse a le joalo.

• Ho sebelisa thepa ea ho pheha e sa hlatsuoa hantle, kapa

ho ja litholoana u sa li hlatsoa.

• Meriana e meng.

• Tšoaetso ka maleng.

• Khatello ea maikutlo.

• Lijo tse bolileng.

• Lijo tseo ‘mele u sa li tloaelang.

Hobaneng ho le bohlokoa ho ja hantle ha u tšoeroe ke letšollo?

Ka lebaka la letšollo ‘mele o lahleheloa ke metsi le matsoai a mangata, ‘me o qetelle o fokola.

U lokela ho noa metsi a mangata ‘moho le lero la litholoana. Kamor’a lekhetlo le leng le le

leng la letšollo u lokela ho ja u be u noe metsi. Bana ba tšoeroeng ke letšollo ba lokela ho fuoa

motsoako le lijo khafetsa.

Metsi a bohlokoa

Ha u tšoeroe ke letšollo u

lokela ho noa bonyane li

lithara tse tharo ka letsatsi.

Ho bohlokoa

ho a noa a

kopane le

letsoai le

tsoekere.

Ho etsa motsoako oa metsi, tsoekere le letsoai. Litekanyetso

ke tse latelang: Letsoai: halofo ea khabana ea tee; Tsoekere:

likhaba tse robeli tse tletseng; Metsi: lithara e le ‘ngoe.

U ka nna ua noa lero la litholoana kaha le na le metsi ‘moho le

matsoai a mang ao ‘mele o a hlokang.

Tsoekere

Letsoai

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 9

Lijo tse khothaletsoang bakeng sa ho loantša letšollo

✔Lijo tse bonolo joalok’a lesheleshele, sechu sa meroho le litholoana

✔Meroho le litholoana tse phehiloeng li ebotsoe

✔Lijo tse futhumetseng

✔Lijo tse fokolang ka bongata

khafetsa ka letsatsi

✔Lero la litholoana le

hlapollotsoe ka metsi

✔Sopho

✔Libanana tse sa butsoang

hantle

✔Litapole, mokopu, tamati,

lihoete.

✔‘Rice’ e tsoeu

✔Papa

✔Bohobe bo bosoeu

✔Mak’haroni

Lehlatso le ho nyekeloa ke pelo

• Haeba u nyekeloa ke pelo kamor’a ho noa moriana u khothaletsoa ho o noa ka nako e ke

keng ea ama ho ja lijo tsa hau.

• Itloaetse ho ja hangata ka letsatsi, feela u ja lijo tse fokolang lekhetlo le leng le leng.

• Ja lijo tse batang.

• Haeba u belaella lijo tse mafura joalo ka chisi kapa tse halikiloeng, u ka leka ho li tlohella

ka bo’ngoe ho fihlela u beha boemo tlas’a taolo.

• U se ke ua ja linaoa. U je meroho ekang ‘broccoli’, ‘pepper’, ‘cauliflower’, le hanyanese.

• Sebelisa mafura a fokolang ka bongata.

• U ka sebelisa lijo tse ommeng joalo ka li ‘biscuits’, bohobe bo besitsoeng kapa lijo thollo.

• Qoba ho ja lijo tse nang le monko o ka ‘nang oa mpefatsa maemo.

Mefuta e meng ea lijo e ka

mpefatsa boemo ba letšollo, ka

hona u lokela ho qoba ho li

sebelisa. Tsona ke: moroho o

tala, litholoana le meroho e

meng tse sa eboloang, poone,

lijo tse nang le linoko,

mangangajane, tee kapa kofi e

nang le lebese. U ka fokotsa

bongata ba lebese (le le

mokeli-keli kapa phofo) leo u le

jang.

leqephe 10 PHEPO E NEPAHETSENG Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”

Lijo tseo u ka loantšang ho nyekeloa le lehlatso ka tsona:

Ho nyekeloa ke pelo:

Metsing a chesang kapa ‘soda water’

tse tsoakuoeng le lero la ‘lemon’

Tee ea maotoana e kopantsoe le tsoekere

‘moho le lero la ‘lemon’

‘Pudding’ le ‘custard’

‘Rice’ kapa ‘macaroni’

Mahe a belisitsoeng

Lero la litholoana le

tsoakantsoeng le metsi

Libanana

Nama ea khoho e pheuoeng ka metsi

Litapole tse besitsoeng kapa

tse khotliloeng

Bohobe bo besitsoeng

Meroho e pheuoeng nako e lekaneng hantle

Lehlatso:

Metsi

Sopho

Litholoana tse bonolo joalo ka libanana,

mokopu.

Bothata ba lehano

U ka hloloa ho khotsofatsa litlhoko tsa ‘mele ka lebaka la liso ka hanong kapa u sa thabele

mofuta oa lijo o teng. Ka hona ‘mele o tla fokolloa ke matla le mokhoa oa ho u sireletsa

khahlanong le mafu ka mefuta-futa.

Seo u lokelang ho se etsa ha

U lahleheloa ke tatso

• Tsukunya lehano ka motsoako oa ‘bicarbonate of soda’ le metsi a fofo pele u ja lijo. Tšela

halofo ea khabana ea tee e tšetseng ‘bicarbanate’ ka metsing. U ka sebelisa metsi a

kopaneng le lero la ‘lemon’.

• Qoba ho ja lijo tse chesang haholo kapa tse batang haholo.

• U ka ithuta mefuta e meng ea lijo ho fihlela u ka etsa khetho

ea tseo u li thabelang.

• Ha u hloloa ke tatso ea mofuta o itseng oa nama, mohlala

khomo kapa nku, leka mefuta e meng joalo ka khoho,

kolobe, tlhapi le ona mahe.

Lehano le omellang

• Itsukunye ka metsi a letsoai kapa a kopaneng le lero la ‘lemon’.

• Noa metsi a mangata kamor’a lijo. Lehano le tla lula le le mongobo.

• Qoba ho ja lijo tse ommeng, tse nang le litlheferetsi li bile li hoasha ka hanong. Bonyane u

ka ja tse bonolo, tse khotluoeng kapa litholoana tse bonolo joalo ka, mokopu, banana,

sopho, nama e khabetsoeng ha sesanyane kapa u tšele lintho tse nolofatsang lijo joalo ka

tamati ‘sauce’ le sopho.

• Qoba ho ja tsoekere hoba e tla mpefatsa maemo.

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 11

Lehano le liso

• Ja lijo tse bonojoana joalo ka mokopu, banana, sopho, nama e

khabetsoeng ha sesanyane kapa u tšele sopho lijong.

• Noaha lesheleshele kapa sopho ka lebekere haele bakeng sa

linoamapholi u sebelisa lelana (straw).

• Noaha sopho, lero la litholoana le la meroho.

Lijo tseo u lokelang ho li ja ha u le

liso ka hanong

✔Lijo tse bonolo tse kang litapole tse

khotliloeng kapa sopho.

✔Nama e khabetsoeng ha sesanyane.

✔‘Macaroni’ le chisi.

✔Sopho.

✔‘Custard’.

Tseo u lokelang ho li qoba

• Lijo tse linoko li bohale joalo ka

chilisi le ‘curries’.

• Lijo tse bolila joalo ka tamati,

peniapole le mefuta ea lilamune.

• Lijo tse batang kapa tse chesang

haholo.

• Lijo tse khoramelang joalok’a ka

botoro kapa tseo u tlamehang ho li

hlafuna nako e telele pele u li koenya joalo ka moroho

o tala.

• Fokotsa bongata ba lijo tse tsoekere haholo ‘moho le

bohobe haeba u ena le makhopo.

Ja hantle u tsebe ho atleha ‘meleng

Hobaneng u ka theoha ‘meleng?

U ka fokotseha ‘meleng tlas’a mabaka a maloa a

kenyeletsang ho seje hantle hobane u sena takatso ea

lijo, u nyekeloa ke pelo kapa u ena le liso ka hanong.

Tlhokahalo ea takatso ea lijo e ka bakoa ke

mokhathala o mongata, khatello ea maikutlo kapa ho

ferekana.

Tee ea ‘cinnamon’

Tšela phofshoana ea ‘cinnamon’ ka ntlha (1/4)

ea khabana ea tee ka metsing a chesang a

tletseng lebekere la tee.

Tee ea ‘garlic’

Tšela likotoloana tse peli

tsa ‘garlic’ ka lebekereng

le tletseng metsi a

chesang. U ka itsukunya ka eona.

Tee ea ‘lemon’

Tšela lero la ‘lemon’ ka lebekereng la tee le

tšetseng halofo ea metsi a chesang. U ka

tšela tsoekere e be u

enoa e ntse e chesa.

leqephe 12 PHEPO E NEPAHETSENG Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”

Lebaka le leng e kaba hore ua kula, ua hlatsa kapa u na le letšollo. Tlas’a boemong bona ‘mele

ha u thabele lijo tseo o hlileng o li hlokang hore o tsebe ho fola.

Malebela a ho ntlafatsa ‘mele le takatso ea lijo

✔Ja lijo makhetlo a ‘maloa, makhetlo a mahlano ho isa ho a tšeletseng,

ka letsatsi. Etsa joalo le ha u sa lapa.

✔Leka ho fumana mefuta ea lijo eo u ka e thabelang ka ho latsoa

mefuta e fapakaneng.

✔Boikoetliso pele ho lijo bo eketsa takatso ea lijo.

✔U se ke ua ja lijo tse halikiloeng le nama e mafura haholo.

✔U ka sebelisa mefuta e mengata ea litlama

tse eketsang tatso ea lijo. Tsona ke

‘cinnamon’, ‘parsley’, ‘thyme’, ‘oregano’ le

‘sweet basil’. Ntle le mono u ka sebelisa

lero la ‘lemon’.

✔Itsukunye ka metsi a kopantsoeng le lero la

‘lemon’ kapa ‘bicarbonate of soda’.

Mehlala ea lijo tseo u ka lijang hore u eketse

‘mele

• U je setampo, ‘rice’, bohobe bo bosootho,

‘oats’, litapole le libanana ka bongata.

• U je lijo tse latelang khafetsa: nama ea

khoho, tlhapi, mahe, mefuta e meng ea

nama, linaoa ka mefuta ea tsona.

• Lipakeng tsa linako tsa lijo tse tloelehileng u je litholoana, lihoete, ‘peanut butter’ le lilae

tsa bohobe tse tlotsitsoeng ka jeme kapa u noe mafi.

Mekhoa ea ho matlafatsa seo u sejang lapeng

• Tšela tsoekere kapa jeme leshelesheleng.

• Fuluhella mafura leshelesheleng la hau.

• Jaha motsoako oa linaoa, ‘rice’ le mafura.

• Tšela mafura kapa oli litapoleng ha u li pheha.

• E ba le maqa a nama ka sophong ea hau.

• Ja papa (ea poone kapa mabele) kapa setampo ka linaoa.

• Tšela lebese le phofo leshelesheleng, sechung kapa sophong.

Methati

ea bohlokoa eo

u ka ikatlehisang ‘mele

ka eona ke ena:

• Qoba tahlehelo ea metsi le

matsoai ho tsoa ‘meleng ka

mokhoa oa letšollo.

• Phekola mafu ohle.

• Ja tsohle tseo u lokelang ho

li ja ka bongata bo

khothaletsoang.

Litaba li tsoa bukaneng ea CINDI “Living and Eating Well”PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 13

NATEFELOA KE BOPHELO KA HO ITLHAHISETSA

LIJALO TSAHAU

Mokhoa o bobebe oo u ka netefatsang hore u na le

mefuta e fapakaneng ea meroho le litholoana ke ho

itlhahisetsa tsona serapeng sa hau, ‘me ho bobebe ho

etsa joalo. Tse ka hlahisoang:

Haeba serapa sa hau se le seholo ho lekana u ka

itemela lifate tsa litholoana.

Lihoete

K’habeche

Sepinache

Anyanese

‘Garlic’

Litapole

Tamati

‘Broccoli’

Mokopu

Poone

Linaoa

‘Parsley’

‘Thyme’

‘Sweet basil’

‘Fennel’

‘Coriander’

Betiruti

‘Cauliflower’

‘Kale’

Rapa

Sepaile

Rapa e putsoa

‘Leek’

Lierekisi

Hlokomela

bohlokoa ba ho

ja meroho le

litholoana tse ntseng li le

boemong bo botle nako

eohle. U ka atleha ho etsa

joalo ha feela u ena le

serapa moo u

itlhahisetsang tsona e

seng u li reke.

Ho tlaba le sehloho se seng seo u tlang ho ithuta ho itlhahisetsa lijalo.

leqephe 14

TEMO EA MEROHO LE PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 15

MOKHOA O NEPAHETSENG OA HO JA

Mokhoa o nepahetseng ke ho ja lijo tsa mefuta e fapakaneng tse khonang ho fa ‘mele matsoai

ohle a hlokahalang. Ho ja lijo tse ahang ‘mele joalo ka linaoa, lierekisi le lensisi le lithibela

mafu tse kang meroho le litholoana ho bohlokoa ho motho e mong le e mong. Hona ho molemo

haholo baneng ba ntseng ba hola le batho ba tlokotsing ho kenyeletsoa le ba phelang le

ts’oaetso ea HIV/AIDS.

Phepo e sa nepahalang e ka baka kotsi ea mafu ‘meleng. Ka hona litholoana le meroho ka ho

fapakana li hloka ho jeoa khafetsa – letsatsi le letsatsi ha ho lumelleha.

TEMO EA MEROHO LE

PHEPO E NEPAHETSENG

leqephe 16 TEMO EA MEROHO LE PHEPO E NEPAHETSENG

LEFAPHA LA PHEPO E NEPAHETSENG

TOANTS’ONG EA LEFU LA HIV/AIDS

Lefapha la Phepo e Nepahetseng kahar’a Lekala la Temo le Kanetso ea Lijo ke lona le filoeng

boikarabello ba toants’o ea lefu la HIV/AIDS. Sepheo ke ho fokotsa sekhahla sa HIV/AIDS le

mafu a amanang le lona kahar’a naha ea Lesotho.

Ka hona temo ea lirapa malapeng e khothaletsoa haholo ele ho anetsa phepo e nepahetseng

malapeng a hlokang le ho motho ka bomong. Malapa a joalo ekaba a boikarabellong ba

likhutsana, basali, maqheku le maqhekoana. Lijo tse hlahisoang lirapeng li fokotsa theko ea

lijo, li fepa malapa selemo sohle hape li ka fana ka limatlafatsi tse joalo ka Vitamin A le C le

matsoai a kang ts’epe e hlokahalang maling (Iron) le a ahang masapo (Calcium) ao ‘mele e a

hlokang haholo.

Maqiti a mangata a ka sebelisoang ho hlahisa lijo selemo sohle joalo ka ts’ebeliso ea tse

latelang ka makhabane a tsona:

Seratsoana se ahiloeng Joalo ka lesoba la senotlolo:

Sena ke seratsoana se senyane haholo, se

ahiloeng ka majoe bophahamo ba lengole,

se sebetsehang ha bobebe e bile se le

manoni a mangata ka lebaka la mosuoela

o sebelisitsoeng ho ntlafatsa mobu oa teng.

Mosuoela ona o behiloe kahar’a basekete

bohareng ba seratsoana ho fana ka matsoai

a hlokahalang hore lijalo li hole. Liratsoana

tsa mofuta ona li se li ka fumaneha libakeng

tse ngata kahar’a naha ea Lesotho ‘me li

sebetsa hantle haholo.

Khothaletso ke hore metsi ohle a

sebelisitsoeng ka tlung aka sebelisoa

seratsoaneng sena.

Cheka-cheka:

Cheka-cheka ke mokhoa oa

ho nonts’a mobu ka serapeng.

Mobu o tebisoa ka linoko

tse 30-60. Ke liratsoana tse

nyenyane tseo ho sebelisoang

mosuoela kapa moiteli o

mongata o thusang ho boloka

mongobo le mofuthu. Ke

seratsoana se sebetsehang ha

bobebe ho latela bonyenyane

ba sona.

TEMO EA MEROHO LE PHEPO E NEPAHETSENGleqephe 17

Ho ts’ella ka litirip:

Mokhoa ona o sebelisoa

haholo lirapeng tse

kholoanyane. Ke mokhoa o

sebelisang metsi a fokolang

ebile o boloka nako.

Mekhoa e meng e

kenyang chelete:

Lefapha la Phepo e

Nepahetseng le tataisa batho

ka mekhoa e fapakaneng ea

ho kenya chelete.

Baikopanyi ba khona ho reka

thepa e ngata ‘me ba sebelisa

chelete e nyenyane joalo ka

bo’me ba Mt. Moorosi.

leqephe 18

MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAIleqephe 19

Tlhahisong ea lijalo, batho ba kopana le mathata a mangata ka nako tsohle, ‘me ba leka maqiti

a mangata ho a fenya ka ho batla ho leka mekhoa e mecha. Le ha hole joalo re tšoanela ho

leka mekhoa ena e mecha re sa ikenye khathatsong kapa hona ho ipakela mathata a mang

hape. Tsena re ka li qoba ka ho etsa liteko.

Ho etsa teko ke ho sheba mokhoa o mocha o ka sebetsang. Hang ha re se re fumane hore na

bothata ke bofe le hore na bo bakoa keng, re ka atleha ho batla mekhoa ea ho bofenya. Re etsa

liteko tsena e le hore re bone hore na efela mokhoa ona o mocha o tla sebetsa. Teko ena re e

etsa re sebelisa moroho o seng mongata hore haeba teko e sa atlehe, ra be re sa lahleheloa ke

moroho kaofela.

Ona ke mohlala oa ‘M’e ‘Mathabo Phamong. O ile a etsa qeto ea ho leka mekhoa e mecha ea ho

loantša hoaba morohong oa hae oa kh’abeche. O ile a utloela ka mekhoa e ‘meli eo a neng a

batla ho e leka. Oa pele ene e le ho tšela molora holim’a mahaba a kh’abeche ea hae, oa bobeli

e ne e le ho fafatsa motsoako oa chilisi le sesepa holim’a mahaba ao a kh’abeche. E ne e le

metsoako ea ho loantša hoaba eo a neng a ka e sebelisa a sa lahleheloe ke chelete e ngata.

MALEBA-LEBA A

ETSOANG KE SEHOAI

leqephe 20 MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAI

‘M’e ‘Mathabo o ile a seha sekhechana sa serapa sa hae (1/10th) moo a tlang ho etsa liteko tsa

hae teng. O ile a arola serapa sa hae likaroloana tse tharo (3), ‘me a litšoaea ka tsela e

bonahalang.

1. Karolong ea pele o ile a fafatsa

molora kh’abecheng.

2. Karolong ea bobeli ha a ka a tšela

letho. Ka mantsoe a mang, ha a ka

a tšela molora kapa motsoako oa

chilisi le sesepa, e le hore a tle a

bapise hore na efela molora le

motsoako li sebetsa.

3. Ho ea boraro a fafatsa motsoako oa

chilisi le sesepa.

Joale ea ba o lula a ntse a lekola le hona ho lebella hore na lipatlisiso li ntse li tsamaea joang.

O ne a lekola kh’abeche ea hae beke le beke, a bile a ngola fatše hore na ke hoaba e kae e teng

moo kh’abecheng ea hae. O ne a etsa sena hore a tle a hopole hantle hore ho ile hoa

etsahalang e le hore ha a qetile ka lipatlisiso tsa hae, a tle a tsebe ho khetha hore na ke

mokhoa o fe o molemo oa ho laola hoaba. Tsena e bile liphetho tsa hae:

Seratsoana se

sebelisoang

bakeng sa liteko

Serapa se lengoeng kh’abeche

Beke (1) Molora (2) Likh’abeche tse (3) Motsoako oa

Molora sa kenang tekong chilisi le sesepa

1, 2 le 3 Hoaba ha e eo Hoaba ha e eo Hoaba ha e eo

4 A fafatsa molora ha a Hoaba e qala ho A fafatsa motsoako

bona hoaba eba teng.bonahala, tse ka bang ha hoaba e bonahala.

leshome (10)

kh’abecheng ka ngoe. Ke

likh’abeche tse ‘maloa

feela tse bonahalang li

na le hoaba.

5 Hoaba e ntse e bonahala

Hoaba joale e bonahala

Hoaba ha e sa bonahala

tse ka bang hlano (5)

haholo holim’a mahaba, tse

kh’abecheng e le ngoe

ka bang lekholo (100) ka palo.

6 Hoaba joale e atile. Ebile Likh’abeche tse neng li Hoaba e bonahala e atile,

e teng le likh’abecheng sena hoaba joale li na le ebile e teng le li

tseo e neng e le sieo eona kh’abecheng tse neng li

pele.A fafatsa molora sena eona pele.A fafatsa

hape.motsoako hape.

7 Hoaba joale e bonahala e Hoaba joale e hlasetse li Hoaba e fokotsehile, ebile

fokotsehile. Likh’abeche likh’abeche kaofela. Hoa tse ling tsa likh’abeche

tse ling li shebahala li chesa feela mahaba ha a ha lisana eona. Hoa

sena eona. Ho ne ho cha.chesa feela mahaba ha a

chesa, ebile mahaba a cha.

mang a bonahala a chele

Na ekaba ke molora oo?

Molora

Kh’abeche

e seng

tekong

Chilisi le

sesepa

MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAIleqephe 21

8 Mahaba a cheleng a Likh’abeche ha li hole Hoaba e ea fokola feela

tlositsoe hape likh’abeche hantle. Hoaba e bonahala e bonahala e ntse e

li ntse li hola hantle le e tloha mona e ea lipolo- eketseha.

hoaba e fokotsehile.tong tsela tse sebelitsoeng

ka molora le motsoako.

9 Hoaba e ile ea eketseha

A etsa qeto ea ho tlosa

Hoaba e ile ea eketseha

ha nyanyane ka morao ho

likh’abeche tsena tse neng li

haholo kamorao ho lipula

pula e matla.

sa kena tekong, kaha joale

tse matla.A fafatsa

Ha a ka a sebelisa

li ne li sa hole ebile li tšoaetsa

motsoako hape.

molora hape.

liratsoana tse ling tse peli.

10 Hoaba e teng lijalong Hoaba e ea fokola. Li

kaofela le ha e se ngata.kh’abeche li qala ho bopa.

11 Hang hoaba e bonahala Hoaba e eketsehile.

e atile. Ha ho bonolo Kh’abeche e qala ho

ho fafatsa molora bopa.A fafatsa

hobane joale kh’abeche motsoako hape.

e se ntse e bopa. Le ha ho

le joalo, o ile a fafatsa o

seng mokae.

12 Kotulo Kotulo

LIPHETHO

Palo e tlase ea hoaba e

Ha hoa kotuloa letho ka

Hoaba e a fokola lijalong,

ntse e le teng. Likh’abeche

ha lijalo li ile tsa sengoa ke

ebile li kh’abeche e entse

li na le molora e bile ha li

hoaba.

lihloho tse shebahalang

shebahale hantle.

hantle.

‘Me e Mathabo o ile a nahana hore tsela engoe eo a ka bonang hore na teko ena e atlehile ke

hore a fumane boima ba tse ling tsa likh’abeche ha a qetile ho etsa teko. O ile a bekha

likh’abeche tse leshome (10) karolong e ‘ngoe le e ‘ngoe. O ile a ngola boima boo tjena:

10.

KAKARETSO

Molora

Nomoro ea Likh’abeche

0.85kg

0.56kg

0.55kg

0.81kg

0.33kg

0.76kg

0.54kg

0.59kg

0.62kg

0.88kg

6.49kg

Li kh’abeche tse

sa kenany tekong

Nomoro ea Likh’abeche

10-

Motsoako os

chilisi le sesepa

Nomoro ea Likh’abeche

0.75kg

0.82kg

0.59kg

0.62kg

0.86kg

0.88kg

0.45kg

0.73kg

0.55kg

0.65kg

6.90 kg

BOIMA

(LIKH’ILOKEREME; Kg)

KH’ABECHENG KA

‘NGOE

leqephe 22 MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAI

Ha a qetile, a ngola maikutlo a hae ka mekhoa ena e meraro, hore na ke mokhoa ofe oa ho

loantša hoaba o ileng oa mosebeletsa ho feta emeng. Qeto ea hae ebile hore ka ha o tsebile

mokhoa o mosebelelitseng ho feta emeng, nakong e tlang, o tla o sebelisa likh’abecheng tsohle

tsa hae e seng tse ‘maloa feela.

MOLORA

Seo ke se nahanang:

Molora o ntse o saletse

kh’abecheng, ka ha o mong o

ile oa kenella mamenong a

mahaba. Ke nahana hore

molora ke oona o ileng oa

chesa mahaba ana. Hape ha

pula ena, molora o oa

hlatsoeha, e be ke tlameha

ho o tšela hape

KH’ABECHE E

SENG TEKONG

Seo ke se nahanang:

Hoaba ene e haketse hoo ke

ileng ka tlameha ho tlosa li

likh’abeche tse neng li se

tekong kaofela, joale ha lina

ho bekhoa. Ha ke kholoe li

ne li ka bopa. Ho sebelisa

molora kapa chilisi le sesepa

ho molemo ho feta ho se

etse letho ho hang.

CHILISI LE SESEPA

Seo ke se nahanang:

Likh’abeche tse neng li le

seratsoaneng sena li ne li

phetse hantle li bile li le

boima ho feta tse ling. Ke ne

ke fafatsa motsoako beke tse

ling le tse ling tse peli, haholo

ha pula e ile ea na. Motsoako

ona o bonahala o bolaea

hoaba e leng ntho ea

bohlokoa hobane hoaba e ke

ke ea fetela lijalong tse ling.

Ke tla sebelisa motsoako ona

le nakong e tlang.

Ha re nahaneng haholo ka seo ‘M’e ‘Mathabo a se entseng. Le uena u ka sebelisa mohlala ona

oa hae ho etsa liteko tse joalo serapeng ea hau. Re tla sebelisa setšoantšo sena ho u thusa ka

liteko tseo u tlang ho li etsa.

Ha u bona setšoantšo sena e tlabe e le nako ea hore u nahane

ka hore na u tla etsa liteko joang serapeng ea hau hore u

fumane liphetho tse khotsofatsang. Ha ‘Me Mathabo a ntse a

etsa teko ena, o ile a ipotsa lipotso tsena tse latelang a ba a

ikaraba tsona.

1. Pele, o ile a qala ka ho ipotsa hore na bothata ke bofe,

‘Me karabo ea e ba hore ke likh’abeche tsa hae tse

hlasetsoeng ke hoaba, e leng ntho e sa nepahalang.

2. Bothata boo nka bo fenya joang? ‘Me Mathabo a nahana hore a ka bofenya ka ho fafatsa

molora kapa motsoako oa chilisi le sesepa likh’abecheng tsa hae.

3. A ipotsa hore na mokhoa ona o tla fenya bothata ba hae joang? ‘Me Mathabo a nahana

hore tšebeliso ea metsoako ena e tla felisa hoaba.

4. A ipotsa hore na o tla bona joang hore metsoako ena e tla sebetsa na? O ile a fafatsa

likh’abeche tse ling ka molora, tse ling ka motsoako oa chilisi le sesepa, ho tse ling a se ke

a tšela letho. Eaba o bala hore na ke hoaba e kae e teng lijalong tseo tsa hae.

5. Ke tla fumana likarabo joang? Ke tlabe ke shebile eng? ‘Me Mathabo one a bala hoaba e

teng likh’abecheng tsa hae beke le beke, abile a ngola fatše seo a se fumaneng. O ile a

fumana hore likh’abeche tse neng li sa kena tekong li ne li e na le hoaba e ngata haholo,

MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAIleqephe 23

MORALO O KA SEBELISOANG TEKONG EA MEROHO E FOKOLANG KA PALO

1.Bothata ke bofe?

2.Bothata boo nka bo fenya joang?

3.Hobaneng ha ke sebelisa mokhoa oo?

4.Mokhoa oo ke tla o leka joang?

5.Ke tla fumana likarabo joang? Ke tlabe

ke shebile eng?

6.Mokhoa o mong oa ho fumana likarabo

ke ofe?

7.Ke tla sebelisang ho bona hore na

likarabo tsa ka li nepahetse.

8.Ke tla bapisa teko ee le mokhoa oo ke

tloaetseng ho o sebelisa tšebetsong e

eaka ke le sehoai joang?

athe ka ho sebelisa molora le motsoako a ka fokotsa ho ata hoa hoaba, ha feela a li sebelisa

beke tse ling le tse ling tse peli.

6. Mokhoa o mong oa ho fumana likarabo ke ofe? Ke tla sebelisa eng? Ke tla sebelisa eng?

‘Me Mathabo a bekha likh’abeche tse leshome (10) serapeng ka seng, ha teko e felile a se a

bile a kotutse. A fumana hore likh’abeche tse leshome (10) tse ileng tsa fafatsoa ka molora li

bekhile 6.49kg, tse ileng tsa sebetsoa ka motsoako ea eba 6.9kg. Hona ho bolela hore,

likh’abeche tse ileng tsa fafatsoa ka motsoako oa chilisi le sesepa li ne li le boima ho feta tse

fafalitsoeng ka molora. Ha a kaba a boloka tse neng li sa kena tekong hore a libekhe.

7. Ke tla sebelisang ho bona hore likarabo tsa ka li nepahetse? Likh’abeche tse neng li ena

le hoaba e fokolang kapa li kh’abeche tse neng li le boima sekaleng ke tsona tse ka nkoang

li nepahetse.

8. Ke tla bapisa joang teko ee le mokhoa oo ke tloaetseng ho o sebelisa tšebetsong ena

eaka ke le sehoai? Tsela eo ‘Me Mathabo a tloaetseng ho sebetsa ka eona joalo ka sehoai

ene e le ho se etse letho ka hoaba, joalo ka ha a ile a etsa likh’abecheng tse neng li sa kena

tekong. Tekong ena ‘Me Mathabo o hlokometse hore molora hammoho le motsoako oa chilisi

le sesepa li fokotsa hoaba kh’abecheng ea hae. O boetse a hlokomela hore a li sebelise ka

bobeli, haholo nakong tsa lipula. Leha ho le joalo, o nahana hore motsoako ke ona oa

‘makhonthe ho loantša hoaba kh’abecheng ea hae.

Kahar’a mabokosana a latelang, u tla fumana lipotso tseo u ka ipotsang tsona ha u se u

rerile ho etsa teko. Ho bile hona le sebaka moo u tlang ho ngola likarabo teng.

leqephe 24 MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAI

Ha u etsa liteko life kapa life, ho bohlokoa hore u be le mokhoa oo u ka u sebelisang ho bona

hore na likarabo tseo u li fumaneng li nepahatse, le ho bona hore na teko eo e atlehile kapa

che. Ha u etsa liteko tsa ntho tse ngata ka nako e le ‘ngoe u sa tsebe hore na u tla sebelisang

ho bona hore na e fela e le tsona, u keke oa tseba hore na e bile motsoako o fe o sebelitseng.

Sena ke se etsahetseng tšoantšisong ena e latelang.

Seholoholo se

bohloko

Ka letsatsi le leng

nkhono e mong o ne a

tšoeroe ke seholoholo…

Ho etsahalang ha re leka mekhoa

e mengata ea ho hlola mathata ka

nako e le ‘ngoe?

Haeba lintho li atleha kapa li hloleha

re tla tseba joang hore sephetho

se teng se bakiloe ke eng?

Ah! Seholoholo

sena se bohloko

hoo!

Motho e mong le e mong a hlaha ka ea hae keletso.

Ha nkhono a tsoa

bona ngaka a kopana

le nkhekhe

E ea

ngakeng

E ea

nkhekhe

Noa tee

limatlafatsi

Ka tla ka

thabela ho u bona

Ntate Mkhize,

ke opeloa ke

seholoholo!

U batla ke u

folise?

Ke ilo bona ngaka

TLELE-

NEKING

MALEBA-LEBA A ETSOANG KE SEHOAIleqephe 25

Etsoa: Farmer-to-Farmer, Farmer Support Group

Nkhono a ea hae moo a ileng a

noa meriana eohle eo a e filoeng

ke nkhekhe, motsaolle oa hae le

ke ngaka.

Tsatsi le hlahlamang

Ahh!

Nkhekhe o

mpholisitse

Hela!

folile

litaba tse

monate! U ile

oa etsa

joang?

E bile

meriana ea

ngaka kapa

tee?

Na ke

nkhekhe?

Nkhono! U noele

meriana eohle kaofela ka

nako e le ‘ngoe?

U tseba joang hore na

seholoholo sa hau se

folisitsoe ke eng?

Ntho e tšoanang le e tšoantšisong mona e ka be e etsahetse ho ‘Me Mathabo, haeba a ile a

fafatsa molora le motsoako oa sesepa le chilisi likh’abecheng tsa hae ka nako e le ‘ngoe. A

kabe a sa tseba hore na mokhoa o molemo ho loantša hoaba ke ofe.

Ntho e ntle ka ho etsa liteko ke hore u ka arolelana tsebo ea hau le metsoalle le bahaisane, e

be e ba tsoela molemo. Le bona ha ba etsa liteko, ba tla arolelana tsebo ea bona le uena, e le

hore u se hlole u ikhathatsa ka ho etsa teko tseo hape. Ka tsela ena motse oa lona o ka etsa

qeto ea hore na mokhoa o ka sebelisoang ke ofe ‘me motho e mong le e mong a ka o sebelisa.

leqephe 26

TLHAHISO EA LIJALO KA PEO leqephe 27

TLHAHISO EA LIJALO KA PEO

SETHATHONG

• Etsa bonnete ba hore u na le

peo e ntle e sa bolang

• Etsa bonnete ba hore u na

le mokhoa oa ho fumana

metsi a hloekileng

haufinyane, (metsi a

seretse ha a hlokahale ho

hang!).

• Etsa bonnete ba hore u

na le mobu o nonneng o

hlokang lehlabathe. U

khothaletsoa ho bala

sehloho “Ntlafatso ea

mobu”.

• Etsa bonnete ba hore ho na le

moriti moo u ka sireletsang

sethopo teng.

Melaoana

ea bohlokoa ka peo

• Sebelisa peo e ncha. Peo e lokela ho

bolokoa selemo hoisa ho tse peli (1-2) feela.

Ha u reka peo, sheba pakete eo ea peo hore na e

na le nako e kae. Le uena u ka iketsetsa tlhatlhobo ea

ho bona hore na peo eo u nang le eona e ka hlaha na pele

u jala serapa kaofela.

• Peo e lokela ho behoa moo ho pholileng, moo e sa chabeloeng

ke letsatsi e bile ho se mongobo. Haeba u reka peo, e tsa bonnete

ba hore peo eo e lutse moo ho pholileng, ha e ea chabeloa ke

letsatsi, hape ha ho mongobo. Haeba lipakete tsa peo li lutse moo li

chabetsoeng ke letsatsi, ho hang u seke oa lireka.

• Haeba u ipehetse peo lilemong tse feteling, etsa bonnete ba hore

ha ena hlobo, mengoapo, likoti le ho peperana.

• Haeba u rekile peo, kamorao ho pakete, ngola selemo le

khoeli tseo u e rekileng ka tsona, u tle u tsebe ho ikhopotsa

matsatsing a tlang.

• Netefatsa hore peo eo u ikotuletseng eona

serapeng u e jala kamor’a nako e itseng. Ha u

ka e jala hang kamor’a kotulo, moroho

o tla thunya le ho etsa

peo kapele.

SETŠOANTŠO SENA SE BONTŠA MOKHOA OA HO KOAHELA LEIFO LA SETHOPO

KA MATLAKALA A ROKELLETSOENG ‘MOHO. SETHOPO SE SIRELELITSOE

KHAHLANONG LE LEBATAMA LA LETSATSI LE MOEA O PHALLANG KA MATLA

Melaoana

ea bohlokoa ka

metsi

• U tlameha hoba le metsi a

hloekileng haufinyane.

• Metsi a litšila, le seretse se

sengata a tla sitisa

sethopo ho hlaha.

Pele u jala, uka e tsa teko ea ho bona

hore e feela peo eo u nang le eona e tla

mela,‘me hona ho tla u bontša hore na

ke peo e kae e tlang ho mela. Nka peo

tse mashome a mahlano (50), li behe

holima pampiri kapa lesela le mongobo.

Se ke ua tlohela peo ka metsing kapa ua

e omisa haholo. Beha pampiri kapa

lesela le phuthetseng peo kahar’a

polasetiki, e butsoele u ntano e koala.

Hlahloba peo khafetsa ho bona hore na

ke tse kae tse metseng. Peo ena e

polasetiking e kanna ea nka matsatsi a

mararo hoisa ho a leshome hore e mele.

Kamora’o ho moo, bala lipeo tse

metseng.

Mohlaleng o ka holimo, lipeo tse mashome a mane ho tse mashome a mahlano li ile tsa mela.

Hona ho bolela hore ke mashome a robeli lekholong (80%) a peo e metseng.

MOCHESO KA HARA POLASITIKI O

BAKILOENG KE LESELA LE MONGOBO

MOKHOA OA HO METHA

BOLELELE BA KHARAFU

30 cm

MONOANA = 1.5 cmMENOANA E ‘MELI = 3-4 cmSEATLA = 10-20 cm

TEKO EA HO BONA

BOPHELO BA PEO

Teko ea ho bona hore na peo e tla mela. Etsa teko ena haeba u

belaella peo hore e keke ea mela.

leqephe 28 TLHAHISO EA LIJALO KA PEO

TLHAHISO EA LIJALO KA PEO leqephe 29

HO JALA

Lipeo tse fapakaneng li lokela ho jaloa ka mekhoa e fapakaneng.

1.Ho jala u sa etse sethopo/

Ho sunya peo mobung

Mefuta e meng ea lipeo e batla ho jaloa

serapeng eo li tlang ho holela teng li sa

etsoe sethopo, hobane li ka utloa bohloko

ha li ntse li jaloa li hlomolloa.

Mefuta e joalo ea lipeo ke ea linaoa, bete,

lihoete, cucumbers, garlic, poone, lierekisi,

litapole, mokopu, rapa le meroho e meng.

Lipeo tse tšesanyane tse kang tsa lihoete,

rapa le meroho e meng lia tebisoa ha li

jaloa. Etsa foroana e kabang botebo ba

senoko sa monoana (1.5 cm). Tšoara peo

pakeng tsa monoana oa bosupa le o

motona ebe u e jala ka hlokolosi, u entse

bonnete ba hore ha e tebe haholo. Jala peo

u ntse u siea sebaka sa botenya ba

monoana lipakaeng. Etsa bonnete ba hore

e anetse mola hantle kaofela. Koahela peo

ka mobu, mosuela kapa manyolo, e be u

hatella hantle ka monoana.

Lipeo tse tenya joalo ka linaoa, li

jaloa ka botebo bo lekanang le

botenya ba tsona ha’ngoe ho isa

bobeling. Ha li tebisoa ho feta mona li

ke ke tsa mela. Le teng ha li ka

phaphamala ka holimo, e tlare sejalo

ha se qala se hlaha e be se a robeha.

2. Ho etsa sethopo

Lijalo tse ling li hola le ho atleha ha li entsoe sethopo pele ‘me li ntano hlomoloa li isoe

serapeng. Lijalo tse joalo e kaba broccoli, k’habeche, cauliflower, chilisi, eggplant, lipepere,

leeks, selae, hanyanese, sepinichi le tamati.

Tse ling tsa lijalo tse kaholimo li ka jaloa li le joalo kapa tsa etsoa sethopo, khetho ke ea

motho ka mong hore na eena u thabelang. Lijalo tse joalo ke sepinichi, hanyanese, garlic le

litapole.

PEO ENA E JETSOE KA BOTEBO BO

LEKANANG LE PEO EA LINAOA

FATŠE

PEO E JALOA HA SESANE KA

MAKHETHE HORE E FELLE HANTLE

KA FORONG

FORO KAPA MOLA OTLAMEHA HO BA

BOTEBO BA MONOANA (1.5-2 cm)

leqephe 30 TLHAHISO EA LIJALO KA PEO

TOKISO EA LEIFO

Leifo ke sebaka serapeng se nang le mobu o manoni, ho bile hona le mokhoa oa ho sireletsa

sethopo seo letsatsing, le hore sethopo se se ke sa fumana serame.

Cheka sekoti ‘me u lekanye ka kharafu, bophara le bolelele ba eona. Sekoti se be bolelele ba

mohato kapa mehato e ‘meli (1-2 m).

Ha u cheka sekoti, etsa bonnete ba hore u arola mobu o ka holimo ho o mong. Lema kahare ho

sekoti ele ho qhalakanya mobu hore o se ke oa eba makote.

MOBU O KA FATŠE

MOBU O KAHOLIMO

SEKOTI SE BOPHARA

BA MOHATO O LE

MONG

TLHAHISO EA LIJALO KA PEO leqephe 31

Kopanya mobu o neng o le kaholimo ka likarolo tse lekanang le manyolo, motsoako oa molora

kapa mosuela.

Ha u qeta ho etsa motsoako ona, u sefe pele u o butsetsa. Ha sefe ele sieo, e tsa bonnete ba

hore motsoako o hloka mahlokoana, makhasi a lifate, majoe, makoete joalo-joalo tse ka

sitisang sethopo ho hola se atlehile. Qoba ho tsamaea holim’a seratsoana.

leqephe 32 TLHAHISO EA LIJALO KA PEO

Leifo le lokela hoba bophara ba bolelele ba

kharafu. Lebaka ke hore u tle u tsebe ho

fihlela bohareng ba leifo u sa le hate. Ho

hata holim’a leifo haholo ha mobu o le

metsi, ho senya mobu, obe thata ebe o

sitisa sethopo hore se hole. Mokhoa o

hlokang litšenyehelo tse ngata oa ho

etsetsa sethopo moriti ke ho sebelisa lipalo,

mahlakana kapa mohlomo.

TLHOKOMELO EA SETHOPO LEIFONG

Lipeo tse tšesanyane joalo ka tsa k’habeche, tamati, hanyanese joalo-joalo, ha li jaloe li

teteantsoe hobane sethopo sa teng se tla hlaha se le sesesane, se sa atleha hantle, e bile sena

le mafu. Ka tsela ena sethopo se iphumana se

tlameha ho tsekisana sebaka sa ho hola

hammoho le khanya. Jala peo ha sesane

feela e anele leifo lohle. Lipakeng tsa

peo, siea sebaka se lekanang le

botenya ba monoana. Hang ha u

qeta ho kenya peo mobung, ho

bohlokoa hore u boloke mobu

o le mongobo ka linako

tsohle. Tšella habeli ka

letsatsi ha mocheso o le

mongata. Nakong ea

lehlabula, khothaletso ke

hore u tšelle mantsiboea,

mariha teng, tšella

hoseng ha letsatsi le

chabile. Tšella ka

hlokolosi. Qoba ho tšela

metsi ka sekhahla e sere a

hohola peo kapa a

batalatsa mobu ‘me oa etsa

lek’hoko ka holimo. Ha u

sena shitiri e nang le molomo

o masoba a masesane, u ka

iketsetsa eona tjena: nka lekotikoti

le kang la pente ebe u le phunya

masoba a masesanyane ka fatše u

sebelisa sepekere le hamore.

Koahela leifo ka joang. Tlosa joang boo hang ha

sethopo se qala ho hlaha, hobane ha usa etse joalo,

u sitisa sethopo hore se hole hantle.

LEKOLOKOTI LE

PHUNTSOENG

MASOBA KA

TLAASE

LEIFO LE SIRELELITSOENG

KA HO POTI-POTISOA KA

MAJOE LE JOANG

TLHAHISO EA LIJALO KA PEO leqephe 33

• Hlaola leifo khafetsa ka makhethe.

• Ho arola sethopo ke ho etsa hore se hole hantle se atlehile. Ha se hlaha, tsetolla se

sesesane, ebe u jala feela tse atlehileng. E tsa bonnete ba hore lipakeng tsa sethopo u siea

sebaka sa botenya ba menoana e ‘meli (3-4 cm) e le hore sethopo sa hau se tle se hole

hantle se sa petetsana.

• Sireletsa bo-kathoko ba leifo ka majoe a sephara. Hona ho thibela mongobo ho lahleha o

tsoa mabopong a leifo. Matsatsi a mararo hoisa ho a mahlano pele u hloma sethopo,

fokotsa makhetlo ao u tšellang ka ona le ho tlosa sesireletsi sa letsatsi, ele hore sethopo se

tloale mathata a komello le mocheso oa letsatsi.

Ho hloma sethopo

Nako e nepahetseng ea ho hloma sethopo ke ha sena le makhasi

a mabeli hoisa ho a tseletseng (2-6) le methapo ese e tiile.

Makhasi a mabeli a hlahang pele ha a bontše hore u ka tsoela

pele oa hloma sethopo sa hau, joale emela sethopo hore se tie-

tie pele.

Hloma sethopo mantsiboea kapa ha hole maru. Ka tsela ena,

sethopo se tla tseba hore se be se tiile pele ho letsatsi le

hlahlamang. Haeba ho bata haholo, sethopo se ka hlongoa

hoseng ha letsatsi le se le chabile le mobu ose o futhumetse

hanyenyane.

• Lokisa serapa moo u tla jala sethopo teng, u be u se

tšelle.

• Etsa bonnete ba hore mobu ha ona makoete, e bile ona

le manoni a kang manyolo, molora kapa mosuela.

• Hlomolla sethopo ka hlokolosi o sebelisa kharafu e

nyenyane ea letsoho (SE KE OA HULA SETHOPO KA

MATSOHO!) Leka hore u hlomolle sethopo se ntse se na

le mobu o mongata methapong. Tšoara sethopo ka

makhasi eseng kae kapa kae.

SETHOPO SE NANG LE

MAKHASI A MABELI A

NNETE

HO TSOMULA

SETHOPO NTLE LE

SE SEBELISOA SE

KANG KHARAFU

JOALO-JOALO, HA

HOOA NEPAHALA

HA U SEBELISA KHARAFU KAPA

SESEBELISOA SEFE KAPA SEFE,

SETHOPO SE TLA TSOA METSO E

SA QHALAKANA

HO TŠOARA SETHOPO KA

MAKHASI

leqephe 34 TLHAHISO EA LIJALO KA PEO

BEHA JOANG KAPA

MATLAKALA HA U

QETA HO JALA

SETHOPO HORE

MONGOBO O SE KE

OA LAHLEHA KAPELE

METSO HA E EA

QHALAKANA E

NTSE E EME E

OTLOLOHILE

HATELLA

FATŠE

HA HO MOEA HO POTA-POTA

METSO EA SETHOPO

MOBU O MONGOBO

LEKALA LE

SIRELELITSENG

SETHOPO

LETSATSING

NOESETSA HANG HA

SETHOPO SE QETA

HO HLONGOA

• Tšella sethopo hang ha se qeta ho hlongoa.

• Ho qoba hore mongobo o lahlehe ka pele, koahela ka joang.

• Sireletsa sethopo letsatsing ka ho sebelisa lekala la sefate kapa k’hateboto (cardboard).

Setšireletsi sena se tlosoe kamor’a matsatsi a mane hoisa ho a mahlano, ha ho bonahala

hore sethopo se se se tsitsitse.

• Nakong eo u hlomang sethopo, etsa bonnete ba hore methapo ea sona ha e ea kobeha. E

tšoanela ho otloloha, e se ke ea sobokelloa ka sekoting. Hang ka morao ho moo, tšela

mobu ka sekoting e be u paka ka hlokolosi ho pota-pota methapo ea sethopo ele hore ho

sebe le moo moea o ka kenang.

HO KOAHELA MOBU HORE U SE LAHLEHELOE KE MONGOBO leqephe 35

TAHLEHO EA

METSI SEJALONGMOEA O

POTLAKISA HO

PONA HA SEJALO

TAHLEHO EA

MONGOBO

METSI A TSAMAEA LE MOEA

HO PONA

MOBU O

SENANG METSI

LE MONGOBO O

MONGATA

TAHLEHO EA

MONGOBO

MOBU O

MONGOBO

MOEA O FOKANG HASESANE

Etsoa: Production without Destruction.

Natural Farming Network, Zimbabwe

TAHLEHO EA

METSI

SEJALONG

Ho koahela mobu ho bolela ho ala eng kapa eng e tla etsa hore mobu o lule o le mongobo o

bile o pholile sebakeng sa lijalo. Hona ho futhumatsa mobu nakong ea mariha.

MOBU O KOAHELOA HOBANENG?

Ho koahela mobu hona le melemo e ‘meli (2):

• Ke ho boloka metsi. Ho thibela mocheso oa letsatsi le moea ho nka mongobo, ‘me ka tsela

e joalo, lijalo li ke ke tsa noesetsoa khafetsa hobane metsi a sa lahlehe kapele, ho tloha

lijalong ka botsona le mobung.

HO KOAHELA MOBU HORE U SE

LAHLEHELOE KE MONGOBO

SEO LEBATAMA LA LETSATSI LE MOEA O FOKANG KA MATLA LI

SE ETSANG MOBUNG O HLOBOTSENG

MOEA O MATLA

leqephe 36 HO KOAHELA MOBU HORE U SE LAHLEHELOE KE MONGOBO

• Ho koahela mobu ho etsa hore mofuthu le mohatsela oa mobu e be o lekaneng. Ho boetse

ho thusa hore mobu o seke oa chesa kapa oa phola haholo, ele hore lijalo li tle li hole

hantle.

HO PHALLA

HA METSI

TAHLEHO E

PHAHAMENG EA

MONGOBO

MOBU O OMELETSENG, O

CHESANG, O LEK’HOKO

MOBU O HLOKANG LIKOKOANYANA

TSE O NTLAFATSANG, E BILE O SE

SEBOPEHO SE SETLE

LEHOLA

METSI A

MONYELA BUTLE

MOBUNG MOBU O LEPALA-PALENG

TAHLEHO E

PHAHAMENG EA

MONGOBO

LIKOKONYANA TSE NTLAFATSANG

MOBU LI TENG KAHOO MOBU O

BOPEHILE HANTLE

Etsoa:Production without Destruction.

Natural Farming Network, Zimbabwe

MOBU O KOAHETSOENG

Lintlha tse ling mabapi le ho koahela mobu

Mathata:

• Ha ho bonolo ho

fumana lisebelisoa sebakeng

sa ho koahela mobu

• Ka nako e ngoe, ho koahela leifo la

lihoete ho ka etsa hore lihoete tseo li

liehe ho hlaha

• Batho ba bang ba bona moo ho

koahetsoeng ho le bohlasoa.

• Ho koahela mobu ho ka

baka likhofu.

Tse molemo:

• Ho thusa hore mobu o se

lahleheloe ke matsoai

• Ho fokotsa lehola

• Ho atisa likokonyana tse ntlafatsang mobu

• Ho thibela mobu hoba le Lek’hoko le qetellang le

le thata

• Ho bola hoa lisebelisoa ho eketsa matsoai mobung

• Ho sireletsa mobu khahlanong le marotholi a pula

le ho jaleha hoa mafu a fumanehang mobung

• Ho fana ka bolokolohi ba kholo ea methapo

ka mobung. Hona ho etsa hore

methapo e fumane litlhoko

tsohle ka mobung.

METSI A

MONYELA KAPELE

MOBUNG

LEHOLA HA

LE BE TENG

HO KOAHELA MOBU HORE U SE LAHLEHELOE KE MONGOBO leqephe 37

Hangata ho sebelisoa tse latelang:

• Litlhaka, makhasi, makhapetla, joalo-joalo. Seke oa li sebelisa haeba li bonahala li ena le

matšoao a mafu hobane li tla tšoaetsa lijalo tsa hau, le mafu ao a tla kena mobung.

• Lehola le ommeng.

• Joang. Etsa bonnete ba hore u sebelisa joang bo ommeng, hobane ha bo le metsi, botla

monya matsoai a mobung ebe lijalo ha li fumane letho.

• Majoe a sephara. Majoe oona a koahela feela ha a fane ka matsoai. A loketse lijalo tse seng

li le kholo le lifate tsa litholoana.

• Likoranta. Li fana ka tšireletso hape li eketsa matsoai mobung . Fafatsa koranta ka metsi

pele u koahela mobu ka eona hore e sefefoloe ke moea.

• Sebelisa joang bo ommeng kapa manyolo a seng a putile.

• Makhasi a tlhotlhorehileng lifateng.

• Mohlomo oa khale.

• Polasitiki e ntšo.

MOKHOA OA HO KOAHELA

1. Khaola lisebelisoa tsa hau, haholo joang le litlama-tlama hore libe

bolelele ba seatla kapa licentimitara tse leshome ho isa ho tse

mashome a mabeli.

2. Koahela mobu ha sesane moo sethopo se hlongoeng sele seng kapa

ha lijalo li sale nyenyane. Koahela ka botebo bo ka etsang bophara

ba monoana.

3. Bakeng sa lijalo tse kholo, koahela haholo. U ka lekanya ka bophara

ba menoana e ‘meli ho isa ho e mararo (3-4 cm).

4. Bakeng sa lifate, koahela haholo hofeta. Lekanya ka seatla kapa.

(10-20 cm)

Ha sesebelisoa, mohlala joang, se putile, eketsa bo bong hape. U tla

makatsoa ke ka moo bo putang kapele ka teng. Ho kanna ha etsahala hore

joang kapa se sebelisoa se seng feela se eketsoe bonyane ha ngoe

selemong kapa ha ngoe khoeling tse ling le tse ling tse tharo. Libakeng

tseo ho batang haholo mariha, khothaletso ke hore se sebelisoa se

koahetseng mobu se tlosoe hang ha serame se lala. Lebaka ke hobane se

sebelisoa seo se tla etsa hore serame se lale le ho feta.

LITLAMA-TLAMA TSE

OMMENG KAOFELA HA TSONA LI THIBELA

TAHLEHO EA MONGOBO

MAJOE

LIPAMPIRI

LINTHO TSE SEBELISOANG HO KOAHELA MOBU

MONOANA =

1.5 cm

MENOANA E ‘MELI =

3-4

SEATLA =

10-20 cm

Etsoa: Production without

Destruction. Natural Farming

Network, Zimbabwe

leqephe 38

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 39

NTLAFATSO EA MOBU

MOBU O NANG LE BOPHELO

Mobu o matlafetseng ke o phelang. Ke mobu o nang le likokoanyana tse ngata tse o

ntlafatsang. Ke mobu o tebileng, o seng thata, o bile o bonolo ho o cheka, ona le moea le metsi.

Mobu o nang le bophelo ke motsoako oa lintho tse ngata joalo ka:

• Lehlabathenyana, “silt” le letsopa, tseo e leng

mefuta ea mobu.

• Lintho tse putileng joalo ka makhasi, joang le

moiteli.

• Lintho tse sa puting joalo ka majoe.

• Matsoai ohle a lumellanang le kholo ea sejalo

• Moea le metsi

• Likokoanyana tse nyenyane tse phelang mobung

tseo ho seng bonolo ho li bona ka mahlo ka lebaka

la bonyanyane ba tsona. Li ntlafatsa mobu ka ho

ja makhasi/ mahaba, joang le tse ling. Ke

likokoanyana tse kang manyooa ka mefuta ea

tsona le tse ling.

Etsoa: Lessons from Nature

leqephe 40 NTLAFATSO EA MOBU

MEFUTA EA MOBU

Mobu o etsoa ha liminerale tse fumanoang haholo-holo majoeng li thueha hanyane ka hanyane

ka lilemo tse telele. Ka nako ena e telele, majoe ana a thueha ho fihlela eba makote a

manyenyane. Makote ana a thuuoa ke lipula, meea le letsatsi. Kamorao ho liketsahalo tsena, re

ba le ho bitsoang ka hore ke mobu moo re ka tsebang ho lema, lijalo li hole le likokoanyana tsa

mobu li phele teng. Joalo ka batho, lijalo li ke ke tsa phela ntle le metsi, moea le matsoai a

hlokoang ke sejalo hore se hole hantle.

Mobu kaofela ke motsoako oa lehlabathe, “silt” le letsopa. Hore na mobu o tseba ho tšoara

metsi nako e kae, ho ea hore na mobu o joalo-joalo o na le lehlabathe, letsopa kapa “silt” e

kae. Mehlala ea mefuta ea mobu ke: mobu o lehlabathe, mobu oo karolo boholo eleng

lehlabathe ‘me ho boetse ho ena le selokoe, mobu o letsopa ebile o kopane le selokoe le letsopa.

Lehlabathe le etsa mobu oo metsi a fetang feela. Mobu o bitsoang “silt” ke mobu o hlokang

lehlabathe le lengata. Mobu ona o tšoara metsi le lijo tsa lijalo hantle ho feta lehlabathe le

khorofo, le ha hole joalo, o tsamaea ha bobebe le metsi.

Letsopa ke karolo ea mobu e khoramelang. Le tšoara metsi joalo ka ha eka ke seponche. Mobu

o nepahetseng ke selokoe, hobane o na le likaroloana tse le kanang tsa lehlabathe, “silt” le

letsopa.

Libopeho tsa mobu:

MOBU O LEHLABATHE

SELOKOE (Motsoako oa lehlabathe le letsopa)

LETSOPA

Tse ntle ka mobu ona

• Ho bonolo ho o sebetsa

• O futhumala kapele hang ha mariha a tsoa

• O motle bakeng sa lijalo tse holelang ka mobung

• Moea le metsi li kena ha bonolo

Tse ntle ka mobu ona

• O tšoara metsi hantle

•

O motle sebakeng sa lijalo tse holelang ka mobung

• Ona le liputisuoa tse ntlafatsang mobu

Tse ntle ka mobu ona

• O tšoara metsi hantle nako e telele

• O tšoara manoni a mobu hantle nako e telele

Tse seng ntle haholo ka mobu ona

• O oma ka pele

• Ha o boloke manoni a mobu haholo

• Ha o tšoare metsi hantle

Tse seng ntle haholo ka mobu ona

• Mobu ona o thata ha o omme

Tse seng ntle haholo ka mobu ona

• Ha ho bonolo ho o sebetsa hobane o boima

• O lieha ho futhumala kamora mariha

• O oa khoramela ha o le metsi

• Ha o omme o thata.

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 41

MOKHOA OA HOTSEBA MOFUTA OA MOBU

Ho bohlokoa ho tseba hore na mobu ke mofuta o feng. Ka tsela e na u tla tseba hore na u etse

joang hore mobu oa hau o sebe thata o lule o qhalakane ka nako tsohle. Mobu o qhalakaneng e

bile o se thata o tšoara metsi le moea haholo, e leng tse hlokoang ke sejalo hore se hole.

Hore mobu o

qhalakane (E bang

ke o lehlabathe,

selokoe kapa

letsopa), u lokela ho

lula u ntse u tšela

moiteli, mosuela

hape u ntse u o

koahella ka

litlamatlama kapa

joang. U se ke oa

tsamaea holima

moo ho jetsoeng

teng haholo ha

mobu o le metsi.

Mobu o nang le

lehlabathe le

lengata, o lokela ho

tšeloa liputisoa

(organic matter), e

le ho nyolla ho

tšoara metsi hoa

oona, hammoho le

ho tšoara lijo tsa

sejalo. Mobu o

letsopa oona o

lokeloa ho tšeloa

liputisoa e le hore o

tsebe ho tšoara

moea le ho lokolla

lijo tsohle tsa sejalo

tse ka bang teng

moo mobung.

Mefuta eohle ea

mobu e hloka

liputisoa e le ho

nyolla manoni a

mobu.

CHEBAHALO

EA MOBU

lehlabathe

le lengata

lehlabathe

Halofo ke

lehlabathe

ha engoe e

le mobu o

boreleli

Boholo ba

mobu o

boreleli

Boholo ba

mobu bo

boreleli

Mobu o

boreleli

MOBU O

UTLOAHALA

JOANG KA

LETSOHONG

O khorofo

haholo

Khorofo

Lehlabathenyana

le teng, o

boreleli empa ha

se letsopa

Lehlabathenyana

le teng, o

boreleli, ebile ke

letsopa

O boreleli

ebile o

letsopa

Ha o bopehe

O oa

bopeha,

feela ha o

kobehe

O oa

bopeha,

ebile o ka

kobeha

hanyenyane

O oa bopeha

ebile o ka

kobeha

halofo

O ka kobeha

ho feta

halofo

Boroso e ka

kobeha hore

e tse lebeli/

lesale

HA MOBU O BOPILOE JOALO

KA BOROSO

MOBU O:

Lehlabathe

le lengata

Lehlabathe

Mobu o

kopantseng

lehlabathe

le selokoe

Selokoe

kapa

selokoe se

kopantseng

le “silt”

Letsopa le

kopaneng le

selokoe kapa

lehlabathe le

kopaneng le

letsopa

Letsopa

leqephe 42 NTLAFATSO EA MOBU

MATSOAI A MOBU

Lintho tsohle tse phelang li bopiloe ka lerole la lefatse. Lijalo tsona lina le matsoai a latelang:

“Hydrogen”, “oxygen”, “carbon”, “nitrogen”, “phosphorous”, “potassium”, “magnesium”,

“sulphur” le “calcium”.

Lijalo li hloka mefuta e meraro ea matsoai:

• Nitrogen (N) – Bakeng sa mahaba a phetseng hantle le kholo ea lehlaka;

• Phosphorus (P) – Bakeng sa methapo e phetseng hantle;

• Potassium (K) – Bakeng sa sejalo se phetseng hantle ka kakaretso, hammoho le ho thunya

le ho beha ha sejalo.

Litlhaku tsena NPK li bitsoa matšoao a lik’hemikale (chemical symbols). Ha u reka monontša u tla

fumana hangata ho sebelisitsoe ona e seng mabitso ka botlalo.

Boraro ba mefuta ena ea lijo tsa lijalo e fumanoa mosueleng kapa moiteling. U ka boela oa eketsa

lijo tsena ka ho koahella mobu ka makhapetla a lijalo tse kang lierekisi, semela se bitsoang

“comfrey”, le ka ho tšela mokeli-keli.

Hona le mekhoa e fapakanang e ka sebelisoang ho ntlafatsa matsoai a mobu.

NITROGEN

1. Khaello ea “Nitrogen” Mobung

U tla tseba hore lijalo li hloka nitrogen ha mahaba/makhapetla

a tsona a fetola ‘mala a eba masehla, a sa be matala joalo ka

ts’oanelo.

2. U ka eketsa nitrogen joang mobung oa hau?

Nitrogen e fumanoa mefuteng e mengata ea moiteli (oa

likhomo, linku, lipoli, likhoho, likolobe le meutloanyana). Le

ha hole joalo, nitrogen e ngata haholo moiteling oa likhoho le

lipoli. Moiteli o lokela hore o be o omme pele o ka tšeloa

serapeng. Ha o le metsi, o matla haholo ebe o chesa lijalo tsa

hau.

3. Nitrogen e fumaneha lijalong tse behang ka

mekotlana

Nitrogen e boetse e fumanoa lijalong tse behang ka mekotlana

“Legumes”. Tsona ke lijalo tse etsang likotoloana metsong ea

tsona, ‘me likotoloana tsena ke tsona tse nkang nitrogen

moeeng hore sejalo setle se e sebelise. Hona le likokoanyana

tse nyenyane tse kang baketheria (bacteria) tse fumanoang

methapong ea sejalo tse thusang ka ho nka nitrogen bakeng sa

sejalo.

LIKOTOLANA METSONG EA SEMELA

TSE NKANG LETSOAI NITROGEN

LIKOTOLA

TSA METSO

KOKONYANA E BITSOANG BACTERIA

E TENG LIKOTOLENG TSA METSO E

BOLOKA LETSOAI NITROGEN LE

TSOANG MOEENG KA MOBUNG, E BE

E LE LOKOLLA HANG HA SEMELA

SE SHOA

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 43

Ha methapo ea sejalo e shoa, nitrogen e tsoela

mobung e be e sebelisoa ke lijalo tse ling tse

haufinyane le seo se shoeleng.

Mehlala ea lijalo tse behang ka mekotlana tseo

re ka lilemang ke:

• Makotomane

• Makotomane a bitsoang “Bambara”

• Lierekisi

• Linaoa (Le tsa soya)

Ho ntse ho ena le lijalo tse ling tse sa

tloaelehang le lifate tse nyenyane tse thusang

ho nka nitrogen. Mehlala ea tsona ke “chick

peas”, “mung beans”, “lentils”, li “legume” tse

ling le tsona li kanna tsa lengoa le ha feela li ke

ke tsa sebelisoa e le lijo tse hlokoang ke sejalo.

Tsona ke tse kang; lesere, “clover”, “hairy vetch”

le “lupins”. Li fana ka nitrogen e ngata mobung

ho feta lijalo tse jeoang. Lijalo li kanna tsa

lengoa lipakeng tsa li “legume” tsena.

Mahaba a li lijalo tsena a ka sebelisoa ho koahela mobu (mulch) e le ho o tšireletsa letsatsing

le lengata. Ketso ena e tla eketsa nitrogen mobung.

SOYA BEANS

LI FOKOTSA TAHLEHO EA MONGOBO MOBUNG

MAJOE

LIPAMPIRI

Etsoa: Production without

Destruction. Natural Farming

Network, Zimbabwe

Etsoa: Food from the Veld, 1982

leqephe 44 NTLAFATSO EA MOBU

PHOSPHOROUS

1. Khaello ea “Phosphorus” mobung

U tla tseba hore lijalo lihloka phosphorous ha lisa hole ka pele joalo ka ha li tšoanela. Mahaba

le oona a tla qala ho bontša bofubelu kapa bopinkinyana bo sa tloaelehang haholo-holo

qetellong ea oona. Haeba lijalo li sa hole hantle li le nyenyane, le ha u tšetse mosuela, hona ho

bontša hore ehlile lijalo tseo li na le khaello e kholo ea phosphorous. Hona ho ka etsahala

haeba mobu o ena le bolila bo bongata.

2. Phosphorous e eketsoa joang mobung?

Boholo ba mobu oa Lesotho bohloka phosphorous. Ho batla hole thatanyana ho eketsa

phosphorous mobung ka tsela ea ho e kopanya le lijalo le mobu hobane boholo ba lintho tse

nang le phosphorous li se bonolo ho sebetsana le tsona. Lintho tse joalo ke; mosese, masapo,

moriri, masiba le mali. Hangata lintho tsena li kenyelletsoa ha ho etsoa mosuela.

Ntho e bitsoang “Natural Rock Phosphate” kapa setene sa phosphate e ka kopangoa e le joalo

le mobu, empa le eona ha e fumanehe ha bonolo.

Phosphorous e ka fumanoa hape masapong a sitsoeng (bone meal). E ka rekoa moo ho

rekisoang li sebelisoa tsa temo, feela e theko e phahameng. Mokhoa o mong oa ho kopanya

phosphorous ke ho besa masapo lihoranyana li se kae. Ha a se a chele, a siloa ha bonolo. Ha a

se a le phofo, a fafatsoa serapeng kapa holima mosuela (compost).

Moiteli oa likhomo tse fulelang sebakeng seo phosphorous e fokolang le oona o ke kebe oa ba

le phosphorous e ngata. U ka eketsa phosphorous ka ho reka monontša. E tloaelehileng e

bitsoa “superphosphate” le DAP (Di-ammonium Phosphate).

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 45

POTASSIUM

1. Khaello ea “Potassium” mobung

U tla tseba hore lijalo li hloka potassium ha lirobeha ha bobebe le mahaba a e ba masootho ho

ea qetellong a bile a omella. Ha li tholoana li sa behe hantle, u ka sola bosieo ba potassium.

Matšoao a mang oona ha a bonahale ha bobebe. Le ha hole joalo a mang a oona ke

bosehlanyana ho pota-pota methapo ea lehaba (hona ho kanna hoa bakoa ke lefu le itseng,

joale ho ba thata ho tseba hantle hore na ho o eleng hona ke hofeng).

2. Potassium e eketsoa joang mobung?

Lihlahisoa tse ntle tsa potassium ke moiteli oa likhoho le molora

o ntseng o le mocha oa patsi. Seke oa sebelisa molora oa

mashala kaha o kotsi mobung le

lijalong. Sehlahisoa se seng sa

potassium ke sejalo se bitsoang

“Comfrey”. Sejalo sena se na le makhasi a

maholo a boea. ‘me se mela moo ho leng

metsi. Makhasi a sona a na le potassium e

ngata. Makhasi ana a ka boela a sebelisoa

ho koahela mobu (mulch) serapeng kapa

e le mokeli-keli sebakeng sa lijalo.

Liminerale (matsoai) tse ling tse

hlokahalang hanyenyane joalo ka

“magnesium”, “zinc” le “iron”, li

fumanoa mefuteng e mengata ea

moiteli le mosuela.

MOBU O BOLILA

1. Mobu o bolila ke o joang?

Liminerale le lijo tse hlokoang ke sejalo hore se hole li qhebelisoa ke metsi a teng mobung.

Ketso ena e batla e tšoana le ha letsoai kapa tsoekere e qhebiliha ka metsing a khalaseng.

Mobu o bolila o batla o tšoana le metsi a kopantsoeng le vinegar. Libakeng tseo pula e leng

ngata haholo, tse ling tsa liminerale li tsamaea le metsi ebe mobu o sala o le bolila.

Ha mobu o le bolila haholo, tse ling tsa liminerale le lijo tsa sejalo li tla qhibiliha ka pele

haholo hoo lijalo li tla sitoa ho li sebelisa. Athe tse ling tsa liminerale tsona li ke ke tsa

qhibiliha ho hang, e be hape lijalo ha li tsebe ho lisebelisa. Phosphorous ke engoe ea liminerale

tseo sejalo se ke keng sa e sebelisa ha mobu o le bolila, le haeba e le teng mobung.

2. U ka tseba joang ha mobu o le bolila?

U tla tseba sena ha u bona lijalo li sa hole feela u ntse u tšela mosuela kapa moiteli, bile li

tšelloa. Hona ke bothata bo tloaelehileng. Mobu o tsoanetse ho noa Lipatlisisong tsa Temo ho

hlahloba boemo ba oona.

COMFREY

Etsoa: Useful Plants for Land Design, Pelum

leqephe 46 NTLAFATSO EA MOBU

3. Mokhoa oa felisa bolila mobung

Tšela kalaka mobung. Kalaka ke phofshoana e tšeou ka ‘mala, u ka e reka mabenkeleng.

E tšoaneloa ho phetholelloa, bonyane botebo bo lekanang le metso/methapo ea sejalo sa hau.

Bakeng sa meroho, e ba lipakeng tsa 30-60cm. Hona ke bolelele ba hloho ea kharafu kapa tse

peli. U lokela ho tšela k’hilokrama e lengoe (1kg) ea kalaka ho leoto bophara le leoto bolelele

(square metre). 1 kg ea kalaka e lekana le kharafu e tletseng. E hle e tlatsoe haholo.

Empa bakesang sa lijo tsa masimong joalo ka poone le mabele, tse nang le metso e tebileng,

cheka linoko tse 60 (60 cm) hoisa ho mithara e lengoe (1 m). Mithara e lengoe e lekana le

bolelele ba kharafu.

Hangata kalaka e tšeloa khoeli tse peli hoisa ho tse tharo (2-3) pele ho jaloa kaha e sebetsa

butle ka mobung. Ha u ka oa tšela kalaka ka nako eo u jalang ka eona, u tla tseba feela ho

bona phapang selemong se hlahlamang ha u jala hape.

MITHARA E LE NGOE

30 cm

LIMITHARATSE PELI

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 47

MEKHOA E MENG EA HO NTLAFATSA

MANONI AMOBU

Moiteli

Mefuta e mengata ea moiteli oa

liphoofolo e ka sebelisoa. Eona ke

oa likhomo, linku, lipoli, likolobe

le likhoho.

Tšebeliso ea moiteli

Moiteli o ka sebelisoang ke o

tsoang sakeng o kopaneng le

mahlaka le mosese. Bokeletsa

moiteli ona bonyane ha ngoe ka

beke ebe o koaheloa ka joang

kapa polasitiki.

Moiteli o ka kopangoa le

mobu ka mekhoa e

fapakaneng:

• U ka o sebelisa ha u jala sethopo ka ho kopanya liatla tse peli hoisa ho tse tharo tsa

moiteli kahar’a mekotjana eo ho tla lengoa sethopo ka teng.

• Moiteli hape o kanna oa lengoelloa serapeng ho ntlafatsa

manoni a mobu. Sebelisa kiribae e le ngoe e tletseng

bakeng sa serapa sa boholo ba mithara e lengoe ho tse

hlano – 1 m x 5 m (kharafu e lengoe ho tse hlano).

mithara e le’ngoe

limithara tse hlano

leqephe 48 NTLAFATSO EA MOBU

• Moiteli o ka sebelisoa hape le maifong. Leifo le chekoa botebo boka etsang linoko tse 30

(30 cm), e leng bolelele ba hlooho ea kharafu. Ha u qeta ho le cheka, tšela moiteli o ntseng

o le mocha ka botebo ba linoko tse leshome (10 cm) (e batlang e lekana le bophara ba

feisi). Kamorao ho moo, tšela joang, lehola, ebe u koahela ka mobu o ileng oa ntšoa ka

sekoting sena. Pele u jala, u kanna oa kopanya tsena tsohle le mosuela. Mokhoa o ka

holimo o bitsoa “hotbed” hobane ha moiteli o ntse o puta, o ntse o futhumala ‘me o ntša

mocheso. Ketso ena e etsa hore mobu o chese, ‘me hona ho nepahetse haholo libakeng tseo

mariha a batang haholo.

• Moiteli o ka aloa serapeng, ka tsela ena o ntse o boetse o eketsa lijo tse hlokoang ke sejalo.

• Moiteli o ka tšeloa sebakeng seo ho entsoeng mosuela ho etsa hore e hle ebe MOSUELA OA

SEBELE.

MOSUELA

Mosuela ke motsoako oa litlama tse metsi le tse ommeng le moiteli, tse ileng tsa puta ‘moho

hore li qetelle e le lijo tse matlafatsang tse hlokoang ke sejalo. Mosuela o boetse o thusa mobu

hore o tsebe ho tšoara metsi hantle le ho tšireletsa lijalo mafung.

Tse hlokahalang ho etsa mosuela

U hloka ho bokelletsa tse latelang:

• Litlhaka kapa masalla ohle a lijalo tse ling. Tsona ha lia tlameha hoba le peo, empa ha ho

tsotellehe hore na li metsi kapa li omme.

• Makhapetla a k’habeche le lehola (le le metsi kapa le omme), li hloke peo.

• Moiteli

• Molora oa patsi

Bohlokoa

ba mosuela

• Mosuela ke lijo tse hlokoang ke

sejalo tse seng li le malala a laotsoe,

tse sa hlokeng hore li sebetsoe ke

likokoanyana tsa mobu pele.

• Mosuela ha o bake lehola le lengata,

joalo ka moiteli o mong oa liphoofolo.

• U kaba le lijo tse ntle u sa

sebelise chelete e ngata ho

reka menontša.

Mathata

a mosuela

• Mosuela o hloka nako e ngata ho

o etsa le ho o sebelisa.

• Boleng ba mosuela bo ipapisitse le hore

na o entsoe joang le hona ka eng. Haeba o sa

etsoa ka nepo, o ke ke oa eba lijo tse ntle tse

hlokoang ke sejalo.

• Ha ho bonolo ho fumana masalla a

bolileng kapa a ntseng a le macha a lijalo

kapa liphoofolo tse shoeleng a

hlokahalang ho etsa

mosuela.

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 49

Lintho tse ling tse ka

sebelisoang ho etsa mosuela

e kaba lijo tse setseng ka

lapeng, metsi a hlatsoang

lijana, lithole, liphoofolo tse

shoeleng, masapo, boea,

manaka le masiba. Ho

bohlokoa hore u tsoake

mosuela oa hau le sefate se

bitsoang “comfrey”.

LINTHO TSE SA TŠELOENG

MOSUELENG: Polasitiki,

likhalase, tšepe, patsi,

libeteri tsa khale, eng kapa

eng e ke keng ea puta hore e

qetelle e le karolo ea mobu.

Sebaka sa ho etsa

mosuela

• Moo ho tšireletsehileng letsatsing, feela e seng haufi haholo le sefate.

• Moo ho tšireletsehileng moeeng o mongata.

• Moo ho senang maqhutsu.

• Haufi le serapa le metsi

• Moo liphoofolo li ke keng tsa fihlela habonolo (haholo likolobe, likhoho le lipoli).

Mokhoa oa etsa

mosuela

Mothati oa pele:

Khetha sebaka seo u

tlang ho se sebelisa, ebe

u se phethola/lema ka

mohoma oa letsoho kapa

ka feroko (digging fork).

Sebaka sena se lokela

hoba boholo ba mithara

e lengoe ka tse peli (1 x

2 m), e leng bolelele ba

kharafu tse peli le

bophara ba e lengoe.

Molora oa patsi

4 cm tsa manyolo/moiteli

20 cm ea motsoako oa joang

le litlama tse ling tse tala

Polasotiki kapa joang boo

koahetseng

Mobu o qhalakaneng

2 cm ea mobu o seng khorofo

BETHE E QETILOENG HO AOA EA MOSUELA

leqephe 50 NTLAFATSO EA MOBU

Mothati oa bobeli:

Khabela litlhaka, makhapetla/joang,

lehola hore li be likaroloana tse

nyenyane. Kopanyeletsa le comfrey le

makhapetla a k’habeche. Tsena li

lokela ho khaoloa bolelele ba

linoko tse leshome (10 cm). Ka

tsela ena li tla puta kapele.

Mothati oa boraro:

Ala makala a manyenyane a lifate holima mobu o qetoang ho phetoloa.

Mothati oa bone:

Koahela ka motsoako ola oa litlama-tlama, botebo bo ka e tsang linoko tse

mashome a mararo (30 cm), e lekana le botebo ba seatla. Haeba u na le

lintho tse tsoang ka lapeng, li kopanyeletse hona joale.

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 51

Mothati oa bohlano:

Tšela moiteli ka holimo ho tsena kaofela, o be botebo ba linoko tse ‘ne (4 cm) bophara ba

menoana e ‘meli.

Mothati oa bots’elela:

Tšela mobu holim’a moiteli, botebo ba linoko tse peli

(2 cm). Bophara ba monoana.

Mothati oa bosupa:

Fafatsa molora oa patsi holima mobu (haeba u sebelisa

kalaka, phoshoana e entsoeng ka masapo a sitsoeng, u ka

hla oa li tšela hona joale).

leqephe 52 NTLAFATSO EA MOBU

Mothati oa borobeli:

Tšella ho fihlela metsi a

monyela fatše.

Mothati oa

borobong:

Tsoela pele ho aha bethe

u ntse u pheta mekhoa e

ka holimo ho fihlela

bethe e khutla sefubeng

sa hau.

Mothati oa

leshome:

Koahela mosuela

ka lehlaka le

lengata, joang kapa

polasitiki. Hona ho

thusa hore metsi le

mocheso li se

lahlehe le hore li

pute kapele. E thusa

hape le hore

liphoofolo li se ke

tsa tanakella moo li

be li qetelletse li e

sentse.

Ho bohlokoa hore u phethole mosuela beke tse ling le tse ling tse peli.

Haeba mosuela o omeletse, u tšelle. Ha u latela tsena tsohle hantle,

mosuela o tlabe o lokile ka morao

ho libeke tse tšeletseng haele

lehlabula kapa libeke tse

robeli hoisa ho tse robong

haele Mariha. Libaka

tseo ho batang haholo

ebile li ratoa ke

lehloa, mosuela o

lokela ho koaheloa

haholo, eseng joalo, ha

hona letho le tla etsahala,

ka mantsoe a mang o keke

oa puta.

PHETHOLA BETHE

EA MOSUELA

Etsoa: Production without Destruction,

PELLUM

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 53

Nako ea ho sebelisa mosuela

Ha mosuela o ntse o thunya, ho bontša hore o ntse o puta KA MATLA. Mosuela o tlabe o lokile

haeba o se o fetotse ‘mala o le motšonyana e ka mobu o mongobo. Hape mosuela oa ‘nete ha o

na monko (haeba o ena le monko e bile o le mofuthu HA SE MOSUELA HOHANG!).

Tšebeliso ea mosuela

1. Jala sethopo se seng le se seng ka mosuela o ka e

tsang liatla tse peli hoisa ho tse tharo.

2. Lemella mosuela tjena: Phethola mobu botebo

ba hlooho ea kharafu, e tsa bonnete ba hore o

hloka makote. Hasanya kharafu tse nne (4)

tse tletseng tsa mosuela sebakeng sa leoto

bophara le leoto bolelele (1 square metre).

U lemelle hanyenyane e be u oa jala.

3. U ka sebelisa mosuela ho koahela mobu (mulch)

ka ho o hasanya serapeng sa hau.

MOKELI-KELI OA MONONTS’A

Tšebeliso ea mokeli-keli ke tsela e bobebe ea ho fa lijalo matla. Mokeli-keli o ka etsoa ka

manyolo a semela kapa a liphoofolo. Sepheo ke ho fa lijalo lijo tsa tlhaho ka pele nakong eo

lintseng li hola. Mokeli-keli ona le bohlokoa haholo ho lijalo tse hlokang lijo tse ngata joalo ka

k’habeche.

Mokhoa oa ho etsa mokeli-keli ka semela

Semela se setle bakeng sa ho etsa mokeli-keli ke se bitsoang

comfrey. Hape u ka sebelisa mahaba/makhasi a matala, lehola

le lehlaka. Qoba ho sebelisa limela tse nang le menko e

bohale. Ka ha limela ka ho fapakana li entsoe ka

likaroloana tse sa lekaneng tsa matsoai, hape le tsona li

nka matsoai a sa lekaneng mobung, khothaletso ke ho

sebelisa mefuta e sa tšoaneng ea limela, ho etsa mokeli-

keli.

1. Hlatsoa nkho pele e sebelisoa.

2. Bokelletsa limela ebe li tšeloa ka nkhong. Eketsa

limela tsena beke le beke.

3. Beha lejoe holima limela ebe u koahela nkho. Se ke oa

tšela metsi. Limela tsena li tla iketsetsa metsi ka bo tsona.

4. Beha nkho ena letsatsing. E hloele kamor’a libeke tse peli ho bona hore na limela ha li eso

fetole ‘mala li be ntšo. Ha u ka oa sekamisa nkho u tla bona metsi a matšo. Metsi a matšo

ke oona mokeli-keli o etsoang ke limela, feela o loile haholo o batla ho kopangoa le metsi.

1 SQUARE

METRE

1 metre

Etsoa: Vikela, May 2003, FSG

tla hloka tse

latelang:

• Moo u tlang ho tšela

teng- Nkho e kabang lilithara

tse hlano hoisa ho tse leshome

(5-10L).

• Sekoahelo.

• Lejoe le leholo.

leqephe 54 NTLAFATSO EA MOBU

5. Kopanya mokeli-keli le metsi ka tsela ena:

Sethopo: Lekolokoti le le leng la mokeli-keli ho a mane a metsi.

Lijalo tse kholo: Lekolokoti le leng la mokeli-keli ho a mabeli a metsi.

Ha lekoti-koti o loile haholo, o tla chesa lijalo. Beke tse ling le tse ling tse peli, tšela lekolokoti

le le leng la lekoti-koti sejalong ha u qeta ho se tšella. Sebelisa lekolokoti le lekanang le botlolo

e kholo ea jeme.

Mokhoa oa ho etsa mokeli-keli ka

moiteli

Moiteli oka sebelisoang ke oa likhomo, likhoho,

meutlanyana, linku le lipoli. U khothaletsoa ho

sebelisa moiteli o kopantsoeng le e meng.

1. Tšela motsoako oa moiteli ka mokotleng ebe

u oa fasa.

2. Tšela mokotla oo ka nkhong kapa ka

moqomong, ebe u faselletsa molamung kapa

lerapong. Tlatsa nkho/moqomo ka metsi. Ho

k’hilokrama e le ngoe ea moiteli, tšela li

lithara tse leshome tsa metsi. Ka tsela e na re

qoba ho kopanya metsi le moiteli kaha moiteli o

metsi ha o oa lokela lijalo.

3. Koahela nkho/moqomo. Fuluha kamor’a matsatsinyana

khafetsa.

4. Kamorao ho beke tse peli, mokeli-keli o tla be o lokile hore o ka sebelisoa. O tlameha ho

shebahala joalo ka tee e sa loeang. Pele o sebelisoa, u fuluhe haholo.

5. Ka ha mokeli-keli o tlabe o loile haholo, u kopanye le metsi tjena:

Sethopo: Lekolokoti le le leng la lekoti-koti ho a robeli a metsi

Lijalo tse kholo: Lekolokoti le le leng la lekoti-koti ho a mane a

metsi.

Ha lekoti-koti o loile haholo, o tla chesa

lijalo. Beke tse ling le tse ling tse peli

tšela lekoti-koti sejalong ha u se u qeta

ho se tšella. Sebelisa bonyane lekolokoti

le le leng / botlolo e kholo ea jeme

bakeng sa ho tšela lekoti-koti sejalong se

le seng. Qoba ho tšela lekoti-koti

motšeare kapa ha ho chesa haholo.

hloka tse

latelang:

• Moo u tlang ho tšela teng- nkho

e kholo kapa teramo

• Mokotlana/’methe

• Molamo kapa lerapo

• Ntho eo u tlang ho fasa

mokotlana ka eona

• Sekoahelo

POLASITIKI E

KOAHETSENG

MATSOAI A

TSOELANG

METSING

MOLAMU O TLA

FULUHA KA OONA

TERAMO EA LITHARA TSE

MAKHOLO A MABELI (200 L)

E TLATSITSEONG METSI

MOKOTLA O TŠETSENG

MOITELI KAPA LIMELA

TSA BOIMA BO KA

ETSANG

LIK’HILOGRAMA TSE

MASHOME AMANE

(40 KG)

Etsoa: Production without Destruction, PELLUM

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 55

LITEKO

LITEKO TSA HO BONA HORE NA MOBU O NA LE

KALAKA LE PHOSPHATE E LEKANENG

Litekong tsena u tla lokela ho sebelisa lirapa tse ‘ne (4) tse lekanang. Lirapa tsena li lokela ho

lekana le mithara e lengoe mahlakore kaofela (mithara e lekana le bolelele ba kharafu). E tsa

bonnete ba hore lirapa tseo u li tšoae ka lithupa hore u se ferekane ha u ntse u tsoela pele ka

teko.

Serapa sa 1:

Lema serapa ka tsela e tloaelehileng e be oa se jala

Serapa sa 2:

Le sona se leme joalo ka sa pele, ebe u tšela likhaba tse kholo tse tletseng tsa

“superphosphate”. E tšele hore e anele serapa kaofela, ebe u oa e phetholella. Jala ka tsela e

tloaelehileng.

Serapa sa 3:

Lema serapa ka tsela e tloaelehileng, ebe u tšela koti-koti/botlolo e lakanang le ea jeme e

tletseng kalaka. Le eona e tšele hore e lekane serapa kaofela, ebe oa e phetholella. Jala ka tsela

e tloaelehileng.

Serapa sa 4:

Lema serapa ka tsela e tloaelehileng, ebe u tšela likhaba tse peli tse kholo tse tletseng tsa

“superphoshate” le lekoti-koti le le leng le leholo la kalaka. Li tšele hore li anele serapa ebe oa

li phetholella. Jala ka tsela e tloaelehileng. Sena ke setšoantšo se bontšang hore na teko/

patlisiso ea hau e tšoanela ho shebahala joang.

Joale u tšoanela ho lula u

ntse u lekola teko/patlisiso

ea hau. Beke engoe le e ngoe

u shebe le ho ngola fatše

hore na ke lik’habeche life

tse ntle hofeta tse ling. Hape

u shebe hore na li hola

joang, ‘mala oa tsona (hore

na litala kapa li tsehlanyana)

le bophelo ba tsona ka kakaretso (hore na li shebahala li phetse kapa li na le mafu). Mohlala

oa ho ngola liphetho tsa hau ke o latelang. U ka etsa melana (table) e be kahare ho eona u

ngoala liphetho tsa hau, ho tloha bekeng ea boraro.

Tse sa

kenang

tekong

Phosphate

Kalaka

Kalaka le

Phosphate

Lirapa tse tekong/

patlisisong

Serapa se lengoeng kh’abeche e le mohlala

Ha re khutleleng morao sehlohong se sa tsoa feta se neng se bua ka liteko tse e tsoang ke

sehoai. U ka sebelisa moralo o tšoanang ho bona hore na teko ea kalaka le phosphorous li tla u

thusa joang ho ntlafatsa mobu oa hau.

Serapa 1 Serapa 2 Serapa 3 Serapa 4

Se seng tekong Phosphate Kalaka Kalaka le

Phosphate

Beke 1Kh’abeche e Kh’abeche e Kh’abeche e Kh’abeche e

shebahala hantle shebahala hantle shebahala hantle shebahala hantle

Beke 2Kh’abeche e ntse Kh’abeche e ntse e K’habeche e ntse e K’habeche entse e

e hola feela e se e hola, haena bosehla,hola hantle. Hape hola hantle hape

ena le bosehlanyana.hapehaena mafu.haena mafu.haena mafu, e se

Empa ha ena mafu.ebile e le tala bo

lefifi.

Beke 3

Beke 4

Beke 5

Beke 6

Beke 7

Beke 8

Beke 9

Beke 10

Beke 11

Beke 12

Liphetho tsa

ho qetela.

Kholo:

‘mala:

Bophelo:

Nomoro ea li

kh’abeche tse

shebahalang

hantle

leqephe 56 NTLAFATSO EA MOBU

Le ha ho le joalo, kahara bukana ena ho na le mekhoa e mengata e khothaletsoang ho

ntlafatsa mobu oa hau. U ka etsa teko ka mokhoa ofe kapa ofe ho bona hore na lijalo tsa hau

li tla atleha na ha u e sebelisa.

1. U ka etsa hlahlobo ea ho bona hore na mobu o u nang le oona ke oa mofuta ofe, ebe u

tšela mosuela.

2. U ka eketsa monontša o bitsoang nitrogen ka ho tšela moiteli.

3. U ka eketsa nitrogen ka ho lema lijalo tse behang ka mekotlana.

4. U ka eketsa phosphorous (Ha u e reka e bitsoa superphosphorous).

5. U ka eketsa monontša o bitsoang potassium ka ho tšela moiteli oa likhoho.

6. U ka eketsa potassium ka ho tšela molora o mocha oa patsi.

7. U ka eketsa kalaka, hore e felise bolila ba mobu.

MORALO O KA SEBELISOANG TEKONG TSA MEROHO E FOKOLANG KA PALO

1. Bothata ke bofe? Kh’abeche ha e hole hantle, le ha e ts’etsoe

mosuela kapa monontša.

2. Bothata boo bo fengoa joang? Ka ho tsela kalaka le phosphorous ho bona

hore na ho tlaba le phapang.

3. Hobaneng ha ke sebelisa mokhoa oo? Mohlomong mobu oa ka o hloka ho tseloa

phosphorus, kalaka kapa bobeli ba tsona.

4. Mokhoa oo o lekoa joang? Ka ho tsela kalaka polotong e ngoe,

phosphorous ho e ngoe, ho ea boraro li tsela

li le peli. Siea poloto e ngoe ea bone (4) e sa

ts’eloa e tseloe letho e le ho bona hore na

ehlile kalaka le phosphorous li etsa phethoho

li kh’abecheng.

5.Likarabo li fumana joang ? Ho shebiloe eng? Ka ho sheba mahaba a kh’abeche ho bona

hore e fela a le matala joalo kaha a tsoanela.

Ke tla sheba hape hore na lik’habeche li feela

li phetse hantle li sena mafu.

6.Mokhoa o mong oa ho fumana likarabo ke Ke ho metha ho hola ha likh’abeche ho

ofe? sebelisoa khoele.

7.Ho sebelisoa eng ho bona hore na likarabo Likh’abeche tse holang hantle haholo, li le

li nepahetse? tala, li sena bosehla bo bongata, ebile li

shebahala li phetse hantle ho feta tseling, e

tlaba tsona tse ntle li feta.

8.Ho ka bapisoa joang teko ele mokhoa o Ho tla tsebahala hore polotong eo ke

sebelisoang ts’ebetsong ea Bohoai? fumanoeng liphetho tse ntle tse khotso

fatsang, sehoai lokela ho sebelisa ntho eno

mobung. Mohlala, sebelisa kalaka le

phosphorous ‘moho, ke tla lokela ke ho li tsela

mobung/ lipolotong tsohle tsa ka.

NTLAFATSO EA MOBU leqephe 57

8. U ka eketsa moiteli.

9. U ka eketsa mosuela.

10. U ka eketsa mokeli-keli oa comfrey kapa oa liphoofolo.

11. U ka koahela (Mulch) mobu u sebelisa makhasi a lijalo tse behang ka mekotlana.

Bakeng sa e ngoe le e ngoe ea likhothaletso tse ka holimo, u ka etsa teko ho bona hore

na ke efe etla sebetsa ho feta tse ling. Hopola ho ngola liphetho tsa liteko tsohle tseo u

li etsang, e le hore u tle u ikhopotse lilemong tse tlang ha ho hlokeha. Ha u bolokile

kapa u ngotse liphetho tsa hau, u tla tseba hore u li arolelane le baahisane hammoho le

motse kaofela le hore le bona ba tle ba arolelane tsa bona le uena.

leqephe 58 NTLAFATSO EA MOBU

HO AHA SERAPA leqephe 59

HO AHASERAPA

Ke ntho ea bohlokoa hore u be le liratsoana ka har’a serapa hau. U ka lula u ntse u ntlafatsa

mobu oa liratsoana ka ho tšela liputisuoa, mosuela le moiteli. U ka qoba hore mobu oa

liratsoana tsa hau o se ke oa ba thata ka ho se tsamae holim’a tsona. Ho ba le liratsoana ho

boetse ho etsa hore mokhoa oa tlhatlhamiso ea lijalo selemo le selemo o be bonolo.

LIPOLOTO LI ETSOA HO KAE?

Haeba

sebaka sele

motheong, se ke oa shebisa

liratsoana tsa hau tlase, empa li

tšekalle. Ka tsela ena , liforo li tla

tšoara metsi a phallang nakong ea lipula.

Leka ho shebisa seratsoana sa hau moo

letsatsi le hlahang teng, eleng hanyenyane

ka bochabela le hanyenyane ka

bophirima. Ka tsela ena, letsatsi le tla

tseba ho fihlela lijalo kaofela, empa

ka tsela eo le sa tlo chesa

mobu le o omeletse.

Siea

sebaka lipakeng

tsa kh’ona ea serapa

le tsela e haufinyane moo

teng u ka lemang lifate tsa

lekhoakhoa ho ho pota lelapa.

Lekhoakhoa lena le tla thusa le

ho tebela likokonyana, haholo

haeba o sebelisitse lifate tse

nang le monko o

bohale.

leqephe 60 HO AHA SERAPA

HO AHALIRATSOANA

Liratsoana tse ts’esane tse telele ke tsona tse lokileng hobane u ka atleha ho fihlela bohareng

ba tsona u eme ka mahlakoreng. Hangata liratsoana tse joalo li ba bolelele le bophara ba

mithara e le ‘ngoe (kharafu e le ‘ngoe ka mahlakore ohle). Empa le ha hole joalo, u ka etsa

bolelele bo ratoang ke uena.

HO AHA SERAPATEMONG EA MACHOBANE

Ena ke temo e ileng e qaloa ke Ntate J.J. Machobane. O ne a e sebelisa lijalong tsa masimong

empa e ka sebelisoa seratsoaneng sa meroho. Temong ena ho lengoa mefuta e fapakaneng ea

lijalo tšimong e le ‘ngoe selemo se seng le se seng. Haeba u lema lijalo li le ling tšimong e le

‘ngoe selemo le selemo, matsoai a mobu a tla fela kapele. Ho lema lijalo tse sa tšoaneng, ho

sebelisa mefuta e fapakaneng ea matsoai, ‘me ka hona mobu o tla lula o ntse o phetse nako e

telele.

1. Qala ka ho cheka mobu u sebelisa kharafu kapa “feroko”. Serapa ekaba bophara ba bolelele

ba kharafu le bolelele bo ratoang ke uena.

2. Arohanya mela bophara ba linoko tse 30 (bolelele ba hlooho ea kharafu). Hona ho bolela

hore poloto e kaba le mela e meraro e melelele kapa e mengata feela e mekhutsoanyane.

Haeba seratsoana sa hau se le motheong, nahana hore na ke tsela efe eo lijalo li tlang ho

fumana metsi a pula ha a theoha ka sekhohola. U tšoanela ho sebelisa metsi ana kaofela.

3. Pele ho jaloa, kopanya molora oa patsi le moiteli ka likaroloana tse lekanang.

4. Jala peo ebe e koaheloa hanyenyane ka mobu. Tšela motsoako oa molora le moiteli, ebe u

boela u tšela mobu hape ka holimo.

5. Ha u jala, mola o mong o kanna oa eba mefuta e fapakaneng ea lijalo, kapa mofuta o le

mong. Feela mola o mong le o mong o lengoe lijalo tse sa tšoaneng. Mohlala, u kanna oa

ba le mola oa kh’abeche, o mong ea ba lihoete, oa ho qetela ea ba sepaile. Selemong se

hlahlamang, jala sejalo se fapakaneng le seo u neng u se jetse meleng kaofela.

MOHLALA OA TEMO EA

MACHOBANE, MOO

MEFUTA E SATS’OANENG

EA LIJALO E LENGOENG

MELENG E FAPAKANENG

LIEREKISI

KH’ABECHE

HANYANESE

SEPAILE

LIHOETE

Etsa: Door Size Gardening;

The Valley Trust

HO AHA SERAPA leqephe 61

LIFORO TSE SEPHARA

Ho cheka foro ke tsela e ntle ea ho ntlafatsa mobu oa hau kaha e tšoara metsi le lijo tsa sejalo

haholo. U ka cheka liforo ka tsela tse fapakaneng. Mona re tla shebisana mekhoa e mene e

leng: foro e sa tebang (shallow trenches), ho cheka foro u beha mobu ka thoko u boetse u

cheka hape (double digging), foro e tebileng (deep/fertility trenches) le seratsoana se

futhumetseng (hot bed).

LIFORO TSE SEPHARA TSE SA TEBANG

1. Cheka foro e botebo bo lekanang le hlooho ea kharafu (30cm). Bokelletsa mobu nga e le

‘ngoe, tlosa majoe, methapo kapa joang le tse ling tse kabang teng mobung moo. Foro e

kaba bophara ba bolelele ba kharafu, bolelele bona e kaba bo ratoang ke mong’a teng.

2. Khaola makala ebe oa ala ka har’a foro. A hate ka maoto hore

a robehe haholo hore u tle u tsele a mangata kamoo o ka

atlehang, hore a be a etse linoko tse hlano. U ka tšela makoti-

koti a mane (E SENG HO FETA) e le mokhoa oa ho eketsa

letsoai le bitsoang ts'epe. Ka mor’a ketso ena, makala a tle be

a le linoko tse hlano, e leng bophara ba menoana e meraro.

Tšella haholo.

3. Kopanya hape le makhasi kapa joang bo etsang linoko tse

hlano. Li hatelle ka maoto, ebe oa li tšella hape.

4. Tšela mosuela o ka etsang botebo ba linoko tse 10-20 (10-20

cm). Hona ho lekana le bophara ba seatla. Se ke ua li hatella.

5. Koahela ka mobu o ntsitsoeng ka sekoting sona sena. Etsa

bonnete ba hore seratsoana se lekane hantle ka holimo ha u se u qetile, ebe u koahela ka

joang.

6. Joale poloto e se e lokile hore eka jaloa.

MOSUELA

MAKHASI KAPA

JOANG

MAKALA

5 cm

30 cm

3-4 cm

15-20 cm

leqephe 62 HO AHA SERAPA

7. TŠELLA SERATSOANA HAHOLO pele se jaloa ele hore metsi a tle a monyele tlaase ho

sona. Ha se tšelloa ka holimo feela, lintho tsena tse u ahileng seratsoana ka tsona, li

ke ke tsa puta hore li tle li etse mosuela.

Mokhoa o mong oa ho cheka foro e sephara

U ka sebelisa mokhoa ona haeba u hloka mosuela kapa moo u phela teng ho majoe.

Ala makala kahar’a foro ebe u boetse u tšela makoti-koti a mane feela. Ka moroa ho moo,

tlatsa sekoti ka tsela e latelang: joang- mobu- mosuela-molora oa patsi-mobu-lithole-mobu-

masalla a lijo le tsohle tse sa sebelisoang ka ntlong ea ho phehela-mobu.

Morumo o mong le o mong o ka ba botebo ba linoko tse hlano. Pheta-pheta tsena ho fihlela

sekoti se batla se tlala. Setlatseletse ka mobu oo u ileng oa ntšoa sekoting sona sena. Koahela

ka joang, ebe u tšella haholo pele u jala.

Foro e sa tebang e bohlokoa ho batho ba sa atleheng ho cheka haholo, joalo ka batho ba seng ba

holile, ba kulang le bana. Bothata ke hore, u jala meroho ea hau hang kamorao ho etsa seratsoana

sena le pele liputisuoa li loka. Hona ho bolela hore matsoai ohle a tsoang ho liputisuoa tsena a tlaba a

so loke hore a ka sebelisoa ke lijalo tsa hau selemong sa pele. Hape ho ka hlokahala hore u boele u

phete seratsoana sena sa hau kamor’a lilemo tse tharo, hobane matsoai kaofela a tla be a sebelisitsoe

ke lijalo.

MOBU O KA HOLIMO

MOKOTI O

BOTEBO BA

30 cm

LITHOLE

MOBU

MOLORA OA PATSI

MOBU

MOITELI

MOBU

LITHUPA,

MAKALA LE MAKOTI-

KOTI

MOBU O KA FATŠE

MOKHOA O MONG OA HO CHEKA SEKOTI KAPA FORO E SA TEBANG

MOITELI

MOBU

HO AHA SERAPA leqephe 63

MOKHOA OA TEMO KA CHEKA-CHEKA

Cheka-cheka ke mokhoa o

mong oa ho ntlafatsa mobu.

1. Etsa seratsoana sa hau

bophara bo lekanang le

bolelele ba kharafu e le

‘ngoe. Ha bolelele bona e

ba khetho ea hau. Arola

bolelele ba seratsoana

likaroloana tse lekanang

tse ka etsang linoko tse 50

(50 cm), e leng halofo ea

bolelele ba kharafu.

2. Cheka karoloana ea mobu e

kaholimo ebe u e bokella ‘moho

ka thoko.

3. Phetola ka kharafu karolo ea mobu e

hlahileng ha u tlosa e kaholimo.

Tšela halofo ea kiribae ea mosuela

kapa ea moiteli, ebe ua li phetolella.

4. Fetela karoloaneng ea bobeli.

Cheka mobu o ka holimo joalo ka

lekhetlo la pele, ebe o tšeloa

karoloaneng ea pele moo u

kopantseng mosuela kapa moiteli

teng. E be u boetse u phetola mobu

o setseng ka karoloaneng ea bobeli.

Le ona, u kopanye le moiteli kapa

mosuela joalok’a karolong ea pele.

leqephe 64 HO AHA SERAPA

5. Fetela karolong ea boraro. Phetha mokhoa ona o boletsoeng ka holimo ho fihlela karolong

ea ho qetela.

6. Ha u qetella, sebelisa

mobu oo u o bokelletseng

ka thoko ho tloha

karoloaneng ea pele ebe

u o tšela holim’a mosuela

kapa moiteli o

karoloaneng ea ho qetela.

7. Hasa mosuela kapa

moiteli ho phatlalla le

seratsoana sa hau ebe ua

o phetolella u sa tebe. Ka

tsela ena, seratsoana sa

hau se tla be se le

bophahamo bo lekaneng.

8. Joale seratsoana se lokile hore u ka jala.

9. Koahela seratsoana kaofela ka joang.

10. Etsa bonnete ba hore u tšella seratsoana

HAHOLO pele u jala hore seratsoana sohle

sebe se le mongobo e seng ka holimo feela.

TEMO EA LIFORO

Temo ea liforo ekaba mosebetsi o mongata empa e

chai e holimo.

1. Etsa seratsoana sa bophara bo lekanang le bolelele ba kharafu e le ‘ngoe, ha bolelele bona

e le khetho ea hau.

2. Tlosa mobu o kaholimo botebo bo ka etsang linoko tse 30 (30 cm) e leng bolelele ba hloho

ea kharafu. Beha mobu ona pela lehlakore le le lelele la seratsoana.

3. Joale, cheka mobu o setseng botebo ba linoko tse 30 (30 cm) hape, ebe le oona u beha ka

thoko.

MOBU O KA HOLIMO

MOBU O

KA FATŠE

OKA TŠELOA TSELENG

KAPA LIPAKENG TSA

LIFATE TSA

LITHOLOANA MOBU O KA HOLIMO

1 m

30 cm

Sebelisa

mokhoa ona

haeba mobu oa hau o le

thata haholo kapa u le

letsopa. O boetse o motle

haeba u na le moiteli kapa

mosuela, empa u hloka liputisuoa

tse ling. Leha ho le joalo mokhoa

ona ha o khothaletsoe

mobung o

lehlabathe.

HO AHA SERAPA leqephe 65

4. Tšela lintho tse ka putang joaloka makalana, makhasi, joang, moiteli, litlhaka tsa poone,

mahaba a kh’abeche, lithole le lintho tse tsoang ka lapeng ka forong. Ha ho hlokahale hore

e be tse seng li putile, empa etsa bonnete ba hore u na le motsoako o motle oa lintho tse

fapakaneng joalo ka lithupa, joang, makhasi, lintho tse tsoang ka moo ho pheheloang le

moiteli. Ha u tšela liputisuoa tse ngata seratsoaneng sa hau, u tla chaha haholo nako e

telele. Haeba u sebelisa lithupa, makoti-koti le likoranta feela, mobu oa liratsoana tsa hau

o keke oa nona. U se ke ua sebelisa likhalase kapa

lipolasitiki.

5. Etsa bonnete ba hore o hatella liputisuoa

tsena ka maoto ho fihlela li kopana hantle.

6. Khutlisetsa mobu o neng o le ka holimo,

u tšele holim’a liputisuoa tsena. Tšela

moiteli kapa mosuela ebe u lemella

hanyane ka fereko. Haeba u sena

mosuela o lekaneng, u kanna ua jala

peo kapa sethopo sa hau ka moiteli.

7. Seratsoana sa hau joale se lokile hore

u ka jala.

8. Koahela seratsoana sa hau ka joang.

9. Mobu o neng o tsoa ka tlase, o ka tšeloa

tseleng kapa ho pota-pota lifate tsa

litholoana.

SERATSOANA SE FUTHUMETSENG

Tsena ke liratsoana tse ahiloeng ka ho se fate foro e tebileng.

Tlaase ho seratsoana sena ho tšeloa liputisuoa tse kang

lithutsoana, le joang. Kamorao ho moo, tšela moiteli oa

likhomo o ntseng o le mocha o ka etsang linoko tse 20 (20cm)

(bophara ba seatla). Koahela moiteli ona ka mobu o la oo u

ileng oa u ntša pele. Jala lijalo tsa hau ka moiteli kapa

mosuela. Etsa bonnete ba hore u tšella seratsoana haholo ele

hore metsi a be a ngobetse hohle. Koahela ka joang, empa ha u

sena bona, sebelisa pampiri kapa polasitiki.

Mofuta

ona oa liratsoana o

motle haholo haeba mobu oa

hau o le lehlabathe, ‘me o lahla

matsoai ka pele. Le ha ho le joalo, ho

etsa seratsoana sena ke mosebetsi o

mongata, ebile u lokela ho ba le liputisuoa tse

boletsoeng mona le mosuela. Empa ha u se u

e entse, e tla u qhoba lilemo tse hlano, ‘me

nakong eo u jalang u tšoanela ho kopanya

seatla se tletseng sa mosuela lijalong tsa hau.

Hape, seratsoana sa mofuta oona se

boloka mongobo haholo ho feta

liratsoana tseo re seng re buile

ka tsona ha joale.

Liratsoana

tsena tsa mofuta

ona li lokile haholo

haeba u jala nakong ea

mariha sebakeng se

batang haholo. Sethopo

sa hau se tla thabela

mofuthu.

MOBU O KA

HOLIMO

LIPUTISUOA

MOBU O KA HOLIMO

50 cm

1 m

leqephe 66 HO AHA SERAPA

Ha moiteli o sa be mongobo ha o no ho puta, e leng ketso e hlahisang mocheso oo e leng ona o

tla futhumetsa seratsoana. Hona ho tla nyopisa morero le sepheo sa ho etsa mofuta ona oa

seratsoana. Haeba u latetse mokhoa o nepahetseng u ka lebella ha seratsoana sa hau se

futhumala.

LIRATSOANA TSA SEBOPEHO SA LESOBA LA SENOTLOLO

LIRATSOANA TSA SEBOPEHO SA LESOBA LA SENOTLOLO SE

CHEKETSOENG FATŠE

Liratsoana tsena ke tse

bopehileng joalo ka lesoba la

senotlolo kapa tlhako ea pere.

Li nepahetse haholo haeba u lula

sebakeng se ommeng haholo kapa

eba liratsoana tsa hau li

mothipolohong. Liratsoana li

etsoa ka tsela ea hore lesoba le

shebe holimo. Hona ho thusa ho

khaoletsa metsi a fetang moo. U

kanna ua haha liratsoana tsena

tlaase ho pompo (haeba u ena le

eona), e le hore metsi a ntseng a

tsoa moo pompong a ‘ne a

phallele seratsoaneng ea hau.

Hona ke tsela engoe ea ho tšella.

1. Etsa selikalikoe (circle) sa

bophara ba kharafu tse peli le

halofo (2.5 m), ebe u lema

kahare ho sona u sebelisa

fereko kapa peke.

2. Bohareng ba sona selikalikoe

sena, cheka mokoti o botebo

le bophara ba lihloho tse peli

tsa kharafu (60 cm wide &

60 cm deep). Joale etsa tsela e

eang sekoting seo u qetang

ho se etsa. Tsela ena e lokela

ho sheba motheo oa sebaka

seo seratsoana se leng ho

sona. U ka e etsa e be botebo

ba saetla (10-20 cm).

3. Ala mobu oo u qetang ho u

cheka hantle ka har’a sekoti.

Kopanya moiteli kapa

mosuela e be u li phetolella

ka fereko (digging fork).

SERATSOANA SE

BOPEHILENG

JOALO KA LESOBA

LA SENOTLOLO U

SE HLAHILE KA

LEHLAKORENG

SERATSOANA SE BOPEHILENG JOALO KA LESOBA

LA SENOTLOLO HA U SE SHEBILE U LE MOO U SE

PHAHAMETSENG

Etsa: Pitbeds For Home Production; The Valley Trust

LIPUTISUOA

JOANG BO

TSIRELELITSENG

MOBU

SERATSOANA

BOPEHILENG

JOALO KA

LEBILI BAKENG

SA HO

HLAHISA

MOROHO

SEKOTI SE

NANG LE

LIPUTISUOA

JOANG BO

TSIRELELITSENG

MOBU

LIPALO TSEO

LINAOA LI

ITSOARELLETSANG

HO TSONA

FATŠE

HOLIMO TSELA

HO AHA SERAPA leqephe 67

4. Tšela liputisuoa tse latelang ka sekoting: joang, lintho tse tsoang ka kichining, makhasi,

moiteli le molora oa patsi. U tla be u ena le ntho e tšoanang le totoma ea mosuela.

5. Koahela sekoti le seratsoana ka kakaretso ka joang bo bongata.

6. Tšela metsi holim’a seratsoana, le ha ele a tsoang ka kichining a lokile. U kanna oa

khelosa metsi a tsoang marulelong, ‘mileng kapa a theohang selomong hore a fihlele

seratsoaneng. Metsi a thusa ho boloka mobu o pota-potileng seratsoana se le mongobo.

Hape a thusa ho putisa makhasi, joang le tse ling.

7. Hang ha liputisuoa li se li lokile, u ka licheka ebe u lisebelisa bakeng sa ho jala.

8. Sebaka sa ho jala se ka eketsoa ka ho aha setlamo (frame) ka lipalo ka holim’a sekoti, se

tla boetse se thusa ho sireletsa totoma ea mosuela. Lijalo tseo e reng ha li hola ebe lia

itšoarelletsa, joalo ka linaoa, mokopu le ‘cucumber’, li tla be se li itšoarelletsa hona

lipalong moo.

SERATSOANA SE BOPEHILENG JOALO KA LESOBA LA

SENOTLOLO FEELA E LE SE PHAHAMENG

Melemo

e meng ke ena:

• Ho bonolo ho se sebetsa, ha

se hloke ho lengoa ka thata.

• Ho bonolo ho se tšireletsa serameng le

meeng e matla ka ho se koahela ka polasitiki e

be u tšehetsa ka thupa.

• Serapa se ka tseba ho fana ka meroho selemo

ho pota ka tlasa maemo a fe kapa afe.

• Metsi a neng a hlatsoa lijana, liphahlo le a

neng hlapuoa ka oona, a ka sebelisoa

ho noesetsa.

• Seka ahoa ho lima letlapa kapa

letsopa le thata.

Khetho ea sebaka

Batla sebaka se chabeloang ke letsatsi, haufinyanna le monyako oa ntlo, letlapeng, mobung o

thata kapa ho lima letsopa le thata.

Tse hlokahalang

• Mobu.

• Majoe, moiteli, molora ntle le oa mashala, makhasi a omeletseng, lehlaka.

• Lithupa, letanta, mohlomo kapa lehlaka.

leqephe 68 HO AHA SERAPA

Mokhoa oa ho aha serapa

1. Moo e tlang hoba bohare ba serapa sa

hau, etsa basekete ka lithupa, eona e

be boholo ba linoko tse 40 (40 cm)

mahlakore oohle, le bo phahamo ba

mithara le halofo (1.5 m).

2. Qala pele ka ho tlatsa basekete ena ka lintho

tse tla etsa mosuela joalo ka molora oa patsi,

joang le moiteli.

3. Ho tloha moo basekete e leng teng, metha bolelele ba letsoho ho pota-pota. Mona ke moo

lerako le tlo qala teng. Le tšoanela ho ba boholo ba mithara le halofo ho isa ho tse peli.

(1.5-2 m). Boholo bona bo methoa ho tloha lehlakoreng le leng la seratsoana ho ea ho le

leng. Etsa lerako la bolelele ba mithara e le ngoe le nang le tsela e eang baseketeng. Tsela

ena e tlameha ho buleha linoko tse 60 (60 cm).

4. Aha u ntse u pota pota joalo hape u ntse u

tšela mobu le moiteli, mobu le molora oa

patsi, mobu le matlakala joalo joalo ho fihlela

u qeta. Aha seratsoana sena ka tsela eo mobu

o tla fihla ho basekete o tšekaletse. U se ke oa

o etsa sephara.

SETŠOANTŠONG SENA RE BONA HORE

LESOBA LA SERAPA LE A BONAHALA, HA

MMOHO LE BASEKETE E ENTSOENG KA

LITHUPA EABA E TŠELOAJOANG.

MONA HAPE KE MOHLALA O MONG MOO

BASEKETE E ENTSOENG KA MOKOTLANA OA

LIJO TSA LIPHOOFOLO.

KA LETSOHONG LE LETŠEHALI KE

LITŠOANTŠO TSE PELI TSE BONTŠANG

HORE NA SERATSOANA SENA SE TLA

SHEBAHALA JOANG KA HOLIMO LE KA

LEHLAKORENG

Ha u sheba seratsoana sena ka

holimo, se shebahala joalo ka

lesoba la senotlolo.

A the ha u se sheba ka

lehlakoreng e kare ntlo.

HO AHA SERAPA leqephe 69

5. Koahela fatše ka makhasi le joang bo

omeletseng bo bongata. Lula u

koahetse tjena ka mehla. Koahela

hape moiteli o ka baseketeng ka

joang.

Serapa se bopehileng joalo ka

lesoba la senotlolo ke se sebelisa

joang?

Tlhatlhamiso ea lijalo

Ke khakanyo e ntle hore u leme mefuta e

fapakaneng ea lijalo libakeng tse sa

tšoaneng selemo le selemo. Arola serapa

sa hau likaroloana tse ‘ne.

1. Karoloana ea pele ke ea lijalo tse

mahaba (Ntle le sepinichi).

2. Ea bobeli ke ea lijalo tse etsang likotoloana le sepinichi.

3. Ea boraro ke ea lijalo tse kang lierekisi, haholo mariha. Ho ka lengoa hape litapole, “egg

plant”, tamati, pepere, le chilisi nakong ea Lehlabula. Lijalo tsena li hloka molora o

mongata oa patsi hore li atlehe.

4. Karoloana ea ho qetela e lemelloa le kalaka ea boima ba 2 kg, e koaheloe ka moiteli le

joang bo bongata. Karoloana ena ha e jaloe letho selemo kaofela e ntano lemelloa le

moiteli. Ka morao ho moo, ho ka jaloa lijalo tse mahaba.

Nako eohle ha u jala, sebelisa

karoloana e fapakaneng le eo u

neng u e sebelisitse nakong e

fetileng.

Jala hanyanese ho pota pota lijalo

tsa hau.

Jala litlama tse monko o bohale

joalo ka “chives”, “nastrutiums”,

le “marigolds” qetellong ea serapa

sa hau.

SETŠOANTŠO SENA SE BONTŠA SERATSOANA SE

BOPEHILENG JOALO KA LESOBA LA SENOTLOLO

SE AHILOENG HOLIMA LETSOPA LE THATA.

➋

➊

➌

➍

SETŠOANTŠO SENA SE BONTŠA

KA MOO LIJALO LI KA

HLAHLAMISOANG KATENG

leqephe 70 HO AHA SERAPA

Ho jala

Nakong eo u jalang, tlosa joang boo u tširelelitseng mobu ka bona (mulch). Etsa mola e be u

oa jala. Koahela ka mobu e be u phaphatha hanyenyane. Hang ha u bona peo e mela, fokotsa

joang e le hore lijalo tseo li tle li chabeloe ke letsatsi. Se ke oa tlosa joang kaofela e le hore

mobu oa hau o seke oa omella.

Mokhoa oa ho noesetsa serapa sena

1. Metsi a neng a sebelisoa ka tlung a ka tšeloa ka baseketeng ena e bohareng ba serapa. U

ka tšela metsi ana ka tlasa joang bo ka baseketeng. Ho tloha moo, metsi a tla phalla ho

anela serapa sohle.

2. Lekhetlo le

hlahlamang, tšella

ho lima lijalo. Tlosa

joang e be u tšella

moleng, ha u qeta

busetsa joang boo.

3. Haeba u na le nkho

kapa teramo eo u sa

e sebeliseng, e behe

ka serapeng e le

hore u tle u tšele

metsi ka ho eona,

ka tsela ena u tla

tseba hore u

noesetse e sa le ka

meso kapa

mantsiboea, e seng

hara mocheso oa

letsatsi.

Malebela a mang hape

Mosuela o etsoang ka sekoting

Mosuela oona ke o e tsetsoang ka hara sekoti, e seng ka holimo joalo ka ho e nne ho etsoe. Ka

tsela ena, re boloka mongobo le mosuela ka bo oona o lula o le mongobo nakoana. Mokhoa

ona o boetse o boloka lisebelisoa tse hlokahalang ho koahela mosuela o entsoeng totoma.

Mekoti ena e chekoa bophara le bolelele ba mithara e le ngoe le botebo ba mithara e le ngoe.

Tšela moiteli, molora oa patsi le litlam-tlama. Mahareng a sekoti, sunya thupa e be u koahela

sekoti ka mokotlana oa khale oa lijo tsa liphoofolo kapa joang. Mosebetsi oa thupa ena ke ho

thusa hore moea o nne o tsamaee hantle ka sekoting.

MONA RE BONA KA MOO SERATSOANA SENA SE TŠEKALETSENG

KATENG,TŠEBELISO EA SE TŠIRELETSA MOBU HAMMOHO LE

MONGA SERAPA A SE TŠELLA KA NKHO

HO AHA SERAPA leqephe 71

Ho jala ka mekoting

Peo ea lijo thollo (tse kang poone, mabele, koro joalo-joalo) e

jaloa ka hara mekotjana masimong. Cheka mokoti oa botebo ba

linoko tse 15 hoisa 20 (15-20 cm), le bo phara ba linoko tse 25

(25 cm). Cheka mekoti ena ho tlala tšimo u ntse u e arola

linoko tse 80 (80 cm) likapeng. Sekoting se seng le se seng

tšela moiteli, molora oa patsi le mosuela kapa matlakala. Ha

pula li fihla, jala lipeo tse ‘ne (4) mokoting ka ngoe.

(Etsoa Footsteps, No. 41 Dec 1999)

Methipoloho/ Liratsoana tseo mobu oa tsona

o tširelelitsoeng ka majoe

Li thusa haholo ha eba u na le mobu o hoholehang ha

bobebe kapa ha u batla ho phahamisa seratsoana sa

hau. Li boetse li boloka mongobo ka ha majoe ana a

tširelelitse mobu qetellong ea seratsoana. Litšoantšo

tse bontšang se sa tsoa hlalosoa ke tsena.

KA HOLIMO: SERATSOANA SENA SE

PHAHAMISITSOE, SATŠIRELETSOA KA

MAJOE HO BOLOKA MONGOBO

KA LETSOHONG LE LETŠEHALI:

LIRATSOANA KAOFELA LI AHILOE

METHIPOLOHONG. KA TSELA ENA, METSI

LE MOBU LI BOLOKEHA HA BONOLO.

Litšoantšo tsena tse peli li bontša se hlalositsoeng ka holimo.

leqephe 72

TEMO EA MEROHOleqephe 73

Mona ho shebanoe haholo le nako ea ho lema, mefuta, ho feto-fetola lijalo, ho tsoakanya

mefuta e fapakaneng ea lijalo le ts’ala-ts’alano morao ea eona.

Ho bohlokoa ho lema meroho ka nako e nepahetseng ea selemo. Ha e lengoa ka nako e sa

nepahalang ha ena ho beha ho latela tebello. E meng ea meroho e ts’aba serame ha e meng e

ts’aba mocheso. Bolelele kapa bokhuts’oanyane ba letsatsi bo ka ama kholo ea sejalo.

LIHLOPHA TSAMEROHO

Mekhoa e mengata ea ho beha meroho ka lihlopha. ’Mona e hlophiloe ho latela sebopeho le

boits’oaro ka tsela e latelang:

• Meroho e jeoang mahaba; • Mefuta ea lik’habeche;

• Tse khutlisetsang matsoai mobung; • Tse behang ka mobung;

• Tse behang litholoana; • Mekopu le Mahapu.

TEMO EA MEROHO

leqephe 74 TEMO EA MEROHO

Sepinichi

Ha se bolaoe ke serame, empa se hola butle ha ho bata

haholo kapa ha se hole hohang, ’me se ea thunya ha ho

futhumala. Hona ho bolela hore sepinichi se ka lengoa

selemo ho pota empa haholo se thabela ha ho pholile.

Nako ea ho jala: Maqalong a Loetse ho isa bohareng ba

Pulungoana kapa maqalong a Pherekhong ho isa mafelong

a Tlhakubele.

Peo e hlokahalang: Sebelisa likilokharama tse supileng ho isa ho tse leshome hecthareng

(7-10 kg/ha).

Mokhoa oa ho jala: Linoko tse mashome a mane a metso e mehlano lipakeng tsa mela

(45 cm)

Linoko tse hlano (5 cm) lipakeng tsa lijalo

Botebo ba peo ebe linoko tse peli (2 cm)

Mafu: Likhoeling tsa mocheso se ba le matheba a masootho mahabeng (leaf spot). Lefu lena

le ka thibeloa ho ata ka ho tlosa mahaba a joalo e be a feptjoa liphoofolo kapa a chesoe. Se

a sebelise ho etsa mosuoela ka ona kaha a tla ts’oaetsa lijalo tse ling.

Mokhoa oa ho kotula: Khaola makhasi a ka thoko ka thipa linoko tse nne ho tloha fat’se

kapa bophara ba menoana e ’meli. Ts’ela mosuoela ho pota-pota sejalo libeke tse peli ho isa

tse tharo, moroho o ka kotuloa likhoeli tse tharo ho isa ho tse nne.

Selae

Ke moroho o tloaelehileng. Mahaba a teng a ka jeoa a sa phehoa. Ke

moroho o thabelang maemo a pholileng.

Nako ea ho jala: Eka lengoa selemo sohle empa ho khothaletsoa ho

tloha ka Phato ho isa mafelong a ‘Mesa.

Mokhoa oa ho jala: E etsoa sethopo ebe e hlongoa ha e le makhasi a

mararo ho isa ho a mahlano.

Arola mela ka linoko tse mashome a mane le metso e mehlano, le

linoko tse mashome a mararo pakeng tsa lijalo ka botebo ba linoko tse

peli.

Peo e hlokahalang: Likharama tse makholo a mahlano hacthareng (500g/ha).

Kotulo: Eka kotuloa khoeli tse peli ho isa ho tse tharo kamor’a ho lengoa.

MEROHO E JEOANG MAHABA

Meroho ena ke e lemeloang ho jeoa mahaba. Hangata meroho ena e hola ka potlako ’me e hloka

ho noesetsoa khafetsa.

TEMO EA MEROHOleqephe 75

Kh’abeche

Ona ke moroho o tloaelehileng haholo Lesotho mona kaha o mela

hohle kahar’a naha. Ke moroho o its’oarang hantle maemong a

pholileng le mongobo o mongata, ’me e ka lengoa selemo ho pota le

hoja e khathatsoa ke likokoanyana haholo Lehlabula, tse ka

qetellang li bakile mafu a mang a itseng. Ela linthla tse latelang

hloko:

Kh’abeche e hloka mobu o mosuoela o mongata ka ha e ja haholo •

ho tsoa mobung.

Lijalo tse nyenyane li hloka tsireletso khahlanong le maemo a •

leholimo.

E hloka ho feto-fetoloa khafetsa le lijalo tse ling khahlanong le mafu a ka fumanehang •

mobung.

E hloka ho noesetsoa haholo.•

E etsoa sethopo pele e ka hlongoa, ‘me e hlongoa ha ena le makhasi a mararo ho isa ho •

a mahlano.

Nako ea ho jala: E ka jaloa selemo ho pota leha boleng ba eona le chai li se ntle haholo

Lehlabula, peo ea eona e mela hantle ha mobu o fothumetse ‘me ebile e hola ka potlako.

Kh’abeche e ka hlongoa ka Phato ho isa maqalong a ’Mesa ka lithabeng, ha mabalane teng e

qala ho hlongoa ka Pherekhong ho isa Motseanong. Kh’abeche ha e khothaletsoe ho jaloa ka

Mots’eanong, Phuptjane le Phupu moo Mariha a teng a batang haholo joalo ka lithabeng tsa

Lesotho.

Rapa

Moroho o motala o mamellang serame.

Nako ea ho jala: Pherekhong ho isa ’Mesa le ka Phato ho isa

Pulungoana.

Mokhoa oa ho jala: E jaloa joalo ka meroho e meng e jeoang

mahaba. Arola ka linoko tse mashome a mararo lipakeng tsa

mela le tse leshome lipakeng tsa lijalo.

MEFUTA EA LIKH’ABECHE

Mefuta ena e hola hantle mobong o manoni. Meroho ea lelapa lena e jaloa ka sethopo se

hlongoang ha se le makhapetla a mararo hoisa bohlanong. Ke Meroho e mamellang moo ho

pholileng ‘me e hloka ho feptjoa haholo.

leqephe 76 TEMO EA MEROHO

Broccoli

E thabela maemo a pholileng le mongobo e bile ha e tsabe

serame. E hloka ho kotuloa ha hlooho ea eona e tiile. Ha

hlooho e ka khaoloa e hlahisa likutu tse ling mahlakoreng.

Nako ea ho jala: Ka nako e le ngoe le kh’abeche.

Mokhoa oa ho jala: Arola mela ka linoko tse mashome a

mabeli ho isa ho a mahlano, linoko tse mashome a mane a

metso e mehlano ho isa a mashome a ts’eletseng pakeng tsa

lijalo, ka botebo ba senoko le halefo.

Mokhoa oa ho hloma: Arola mela ka linoko tse mashome a mane ho isa ho a supileng

lipakeng tsa lijalo le mashome a ts’eletseng ho isa ho a robong lipakeng tsa mela ka botebo

ba senoko le halefo.

Sethopo se hlokahalang hecthareng ke likete tse mashome a mararo ho isa ho tse mashome

a mane.

Mafu: E khathatsoa haholo ke hoaba le seboko.

Kotulo: E ka kotuloa kamor’a likhoeli tse tharo ho isa ho tse nne e hlonngoe.

Kale

O mamella serame le phoka. Ke moroho o ka kotuloang likhoeli tse

peli kamor’a ho jaloa ‘me o jeoa mahaba.

Nako ea ho jala: E jaloa Phato ho isa ‘Mesa.

Mokhoa oa ho jala: O etsoa sethopo e be o hlongoa joalo ka

k’habeche.

Cauliflower

Sena ke sejalo se jang haholo ho tsoa

mobung joalo ka kh’abeche, ka hona se

hloka mosuoela o mongata. Hantle e

its’oere joalok’a kh’abeche ka ha e oela

lelapeng la likh’abeche le hoja e ts’aba

mocheso o phahameng le serame se

phahameng haholo. E jaloa joalo ka kh’abeche.

Nako ea ho jala: Ka nako e ts’oanang le temo ea kh’abeche.

Mokhoa oa ho hloma: Arola mela ka linoko tse mashome a mane ho isa ho a supileng,

linoko tse mashome a ts’eletseng ho isa a mashome a robong pakeng tsa lijalo, ka botebo ba

senoko le halefo.

Mohloli

oa lifithamin

A le C, ts’epe l

eletsoai le hahang

masapo

(calcium)

TEMO EA MEROHOleqephe 77

Kh’abeche ea Machaena

Moroho ona e kare ke motsoako oa kh’abeche le sepinichi, le ha

feela ona o na le hloho e mokorotlo. E hola ka pele e bile ha e je

haholo joalo ka kh’abeche e tloaelehileng. E beha ha bobebe, e

boetse e na le tatso e kang ea k’habeche.

E rata maemo a pholileng, kahoo e ka jaloa hoetla. Ha e ts’abe

lebabo.

Mefuta e tloahelehileng ke China Express ’me ha se e nyalisitsoeng

ha Chinese Grana e le mofuta o mong o tloaelehileng feela eona e nyalisitsoe (hybrid).

Mokhoa oa ho jala: E etsoa sethopo mobung o nang le mosuela ‘me e hlongoa ha e le

mahaba a mahlano ho isa ho ts’eletseng. E hloka ho noesetsoa haholo kamor’a ho hlongoa.

Linaoa

Mefuta e tloahelehileng:

Linaoa tse sephara:

Ona ke mofuta oa linaoa o sa ts’abeng serame, li ka jeoa e le lehoetla kapa

li se li omme. Li hloka ho ts’ehetsoa ha li ntse li hola.

Mokhoa ea ho jala: Li jaloa bohareng ba Tlhakubele ho isa ba Mots’eanong.

Linaoa tse lihlahla

Mofuta ona o ts’aba lebabo, feela o mamella mocheso.

Mokhoa oa ho jala: Arola mela ka linoko tse mashome a mane ho isa ho

a ts’eletseng, linoko tse mashome a mabeli a metso e mehlano pakeng tsa

lijalo.

Nako ea ho jala: Li jaloa bohareng ba Mphalane ho isa qetellong ea

Pherekhong.

Linaoa tse its’oarellang

Mofuta ona o ts’aba serame haholo empa o mamella mocheso, ke ka

hona o behang haholo ha o lengoe Lehlabula. Ke mofuta o lokelang ho

ts’ehetsoa ha li ntse li hola.

Nako ea ho jala: Li jaloa bohareng ba Mphalane ho isa qalong ea

Pherekhong.

Mafu: Li ratoa ke lefu la mafome le etsang mahaba a masootho, ‘me lona le thibela sejalo

ho hola hantle le ho beha mekotlana. Ho molemo ho lema mefuta e mamellang lefu lena.

TSE KHUTLISETSANG MATSOAI MOBUNG

Meroho e behang mekotlana ke lijalo tse etsang likotoloana metsong ea tsona ‘me likotoloana

tsena li nka letsoai le bitsoang “Nitrogen” moeeng hore sejalo se e sebelise. Meroho ena eka

jeoa ele tala kapa ea bolokoa. Meroho e joalo ke linaoa le lierekisi ka mefuta ka ho fapakana.

leqephe 78 TEMO EA MEROHO

Kotulo: Mofuta ona o hola butle ho feta e

boletsoeng pele. O khona ho beha nako e

telele, ka hona ho bohlokoa ho o lemela

lehoetla hoba o ka kotuloa nako e telele.

Linaoa tsa soya

Tsena ke linaoa tse lengoang Lehlabula, li

nka likhoeli tse hlano ho butsoa, ka hona

ho molemo ho li lema nako e sale teng.

Li lengoa joalo ka linaoa tse ling le tse ling.

Linaoa

tsa soya ke lijo.

Li na le limatlafatsi le

letsoai le ahang masapo

(calcium). Ho bobebe ho

iketsetsa lebese ka tsona. Lona

le etsoa tjena: Ha u qeta ho

pheha linaoa, tsela metsi a bosoeu

ba lebese ka sekotlolong, ebe a

sebelisoa ho etsa senoa-

mapholi kapa ho pheha

lesheleshele kapa

papa.

Lesere

Lesere ke sejalo se

khutlisetsang

matsoai mobung ho

matlafatsa mobu.

Le ka khabeloa ’me

la phehoa joalok’a

sepinichi. Le boetse

le nepahetse

sebakeng sa ho fepa likhomo, linku,

likolobe le likhoho.Le ka lengoa hang ka

lilemo tse hlano ho isa ho tse leshome.

Lesere le kotuloa Lehlabula le leng le leng.

Nako ea ho lema: Lesere le lengoa

likhoeling tsa Lehlabula mobung o

lokisitsoeng hantle. Kopanya mosuoela/

manyolo, molora, ’me li tsoakoe hantle le mobu. Le hloka

potassium (k) e ngata le phosphate (p). Peo ea lona e nyane

haholo. Peo e ka hasoa ’me ea koaheloa ho sebelisoa

mohoma kapa haraka. Peo e ka lengoa kahar’a liforo

joalok’a lihoete.

Kotulo: Lesere le ka kotuloa le ntse le le tala la

sebelisoa. Le ka boetse la kotuloa la nto omisoa hore

le fepe liphoofolo Mariha. Le omisoa ka ho le ala

kantle letsatsing le ntse le phetholoa khafetsa ho qoba

ho bola. Lesere le nka matsatsi a mararo ho hore le

ome hantle.

SE KHAOLE LESERE

KA TLAASE HO 10 cm

LESERE LENA LE METSO E TEBILENG

Lesere

le bohlokoa

haholo seratsoaneng

sa moroho. Le ka lengoa ka

likaroloana tse nyenyane kapa

maifo kahar’a seratsoana eaba le

tloheloa lilemo tse tharo hoisa

bohlanong pele ho phetholoa ’me

ho jaloa meroho hape. Lesere le ka

boetse la lengoa ho thibela

khoholeho ea mobu kapa la lengoa

lipakeng tsa meroho. Le ka

boetse la sebelisoa e le

manyolo a matala.

TEMO EA MEROHOleqephe 79

Lierekisi

Li ka aroloa ka lihlopha tse peli, e leng tse jeoang li omme kapa e le

lehoetla. Li thabela maemo a pholileng.

Nako ea ho jala: Mabalane li jaloa ho tloha ka Mots’eanong ho isa

Phuptjane empa ha li ka jaloa ka morao ho likhoeli tsena li ts’oaroa ke

popane le powdery mildew (mofuta oa hlobo).

Ka lithabeng li jaloa Phupu ho isa Phato empa ka morao ho likhoeli

tsena li tla ts’oaroa ke popane le hlobo.

Mokhoa oa ho jala: Arola mela ka linoko tse mashome a mararo ho

isa ho a mane, linoko tse leshome pakeng tsa lijalo.

Makotomane

Makotomane a mela hantle libakeng tse chesang, moo

ho ommeng. Makotomane a bolaoa ke phoka ha bonolo.

A nka likhoeli tse ’ne hore a mele. Makotomane a

khutlisetsa matsoai mobung hape a khona ho

iketsetsa nitrogen mobung.

Nako ea ho lema: A lengoa ka Loetse hoisa Mphalane

Kotulo: Makotomane a kotuloa ha mahaba a fetola a ba

masehla. Phethola ho pota-pota sejalo ka mohoma e be

oa a nts’a ka mobung. Tlohela sejalo hore se ome ho

tloha lihoreng tse peli ho isa ho tse robeli, e be li a

pakoa joale li tloheloa libeke tse ts’eletseng li

ts’irelelitsoe hore li se ke tsa fumana mongobo kapa tsa

bola. Ka nako eo pula e leng sieo, lijalo li kolokisoa ka

mela hore li ome.

Mahaba le litlhaka tsa makotomane li ka etsa furu e

ntle sebakeng sa likhomo.

leqephe 80 TEMO EA MEROHO

TSE BEHANG KA MOBUNG

Tsena ke tse behang ka tlase ho mobu ‘me metloang ea tsona kapa kutu ke eona e jeoang.

Lihoete

Ha li ts’abe serame hohang le ha serame se ka chesa makhasi a tsona

a tla boela a hole hape.

Tokiso ea mobu: Peo ea lihoete e ts’esanyane, ka hona li hloka mobu o

lokisitsoeng hantle ’me li jaloe mobung o mongobo. Li mela hantle

mobung o tebileng, o bonolo, o ts’oarang metsi hantle o bile o le

selokoe se lehlabathe. Li hloka ho ts’elloa khafetsa.

Nako ea ho jala: Li jaloa ho tloha Loetse ho isa

Tlhakubele Mabalane le Mesikong ea lithaba. Maloting

ho tloha ka Loetse hoisa Pulungoana.

Mokhoa oa ho jala: Peo ha e hloke ho tebisoa

haholo. Mobu o lokeloa ho tselloa nako eohle ha

ho se ho jetsoe. Ha li ka ommella le ha e le

hanyenyane feela li ke ke tsa hlola li hlaha ho

hang.

Arola mela ka linoko tse mashome a mararo ho

isa ho a mahlano, linoko tse hlano ho isa ho tse

leshome pakeng tsa lijalo.

Kotulo: Sehoete se nka likhoeli tse tharo le halefo

hore se butsoe. Li ka chekoa ka feroko kapa tsa

fotholoa ka letsoho e be li behoa moo ho pholileng.

Lihoete li ka

jaloa ka mokhoa oa

ho se khaolela holimo pela

botalanyana ba sona, se tla

boela se hola e ba sehoete se

seng hape.

Karolo e tala ea lihoete eka

omisoa ’me ea sebelisoa

nakong eo meroho e metala

e sa fumaneheng ha

bonolo.

Parsnip

Sena ke sejalo se shebahalang

joalo ka lihoete tse ts’oeu tse

telele. Li na le tatso e

tsoekerenyana. Li sebelisoa

ha ho phehoa sechu kapa se

ka halikoa kapa sa bakoa.

Nako ea ho jala: Jala ha selemo se thoasa kapa

Hoetla. Peo e nka nako e telele pele e hlaha (libeke

tse peli ho isa tse tharo), le ha ho le joalo se emise

ho tsella ho fihlella e hlaha.

Mokhoa oa ho jala: Li jaloa joalo ka lihoete, li mela

hantle mobung o matsoai le mononts’a o mongata, o

tebileng hape o se thata. Arola mela ka linoko tse mashome a

mararo ho isa ho a mahlano, linoko tse hlano ho isa tse leshome pakeng tsa lijalo.

Parsnip

ke lijo tsa

letsatsi le letsatsi tse

jeoang haholo libakeng

tseo maemo a leholimo a

chesang haholo hore ho ka

lengoa mefuta e meng ea lijalo. E

mamella lebabo. Ho bonolo ho

ipolokela peo. Haeba motho a

lula sebakeng se pholileng a

ka leka ho itemela

moroho ona.

TEMO EA MEROHOleqephe 81

Bete

Ha e ts’abe serame le ha e hola butle kapa e sa hole

ho hang nakong ea Mariha. Le ha e hola hantle

Lehlabula ha e be ntle haholo.

Mokhoa oa ho jala: E lokela ho jaloa mobung o

lehlabathe, selokoe se lehlabathe kapa selokoe. Peo e

ka jaloa moo e sa tlo hlomolloa kapa ea etsoa

sethopo. Ha e hloke mobu o ts’etsoeng monontsa haholo hoba

e hlahisa metso e mengata. Mobu e be o hloekileng o mongobo e

le hore peo e hlahe ha bobebe.

Arola mela ka linoko tse mashome a mararo ho isa ho a

ts’eletseng, linoko tse hlano ho isa tse leshome pakeng tsa lijalo.

Nako ea ho jala: E jaloa ka Loetse ho isa Hlakola Mabalane le

Mesikong ea lithaba ha ka Maloting e jaloa ho tloha Mphalane ho

isa Pulungoana.

Kotulo: E ka kotuloa kamor’a likhoeli tse tharo ho isa ho tse nne e jetsoe.

Hanyanese

Ho na le mefuta e nkang nako e khuts’oanyane, e mahareng le e

nkang nako e telele. Lesotho mona ho khothaletsoa mefuta e nkang

nako e khuts’oanyane. Haele mefuta e meng eona e metle haholo

sebakeng sa peo.

Nako ea ho jala: E jaloa ka Phato ho isa Pulungoana Mabalane, e

be Loetse ho isa Pulungoana Mesikong le Maloting.

Mokhoa oa ho jala:

1. Ho jala serapeng: Peo e jaloa moo e sa tlo hlomolloa, sena se

thusa ka hore kotulo e tla ba holimo ho feta moo e etsoang sethopo,

‘me e bile e tla butsoa ka pele. Mosebetsi mona o ba mongata ka ha

mobu o tlameha ho lokisoa hantle pele. Fothola lijalo e be linoko tse

supileng ho isa ho tse leshome lipakeng tsa lijalo, lipakeng tsa mela

e be linoko tse mashome a mane ho isa ho a ts’eletseng.

2. Ho jala sethopo: Hlomolla le ho hloma lijalo ha li le botenya ba

pents’ele, li arole ka linoko tse supileng ho isa ho tse leshome

pakeng tsa lijalo.

Kotulo: Likhoeli tse peli kamor’a ho jala, ha makhasi a e ba

masootho a bile a kobeha. Tsetolla sejalo kaofela se tlohelle ho

omisoa ke letsatsi matsatsi a mararo. Tlama makhasi a tsona ‘moho

e be li leketlisoa moo ho ommeng e bile ho pholile.

leqephe 82 TEMO EA MEROHO

TLAMELLA HANYANESE TSE ‘NE

NGA ELE NGOE KAHO LI LOHELLA

KA MAHLAKANA A TSONA

FASELLETSA MAHLAKANA ANA A

LOHILOENG ‘MOHO KHOELENG E

TLA SEBELISOA HO ANEHA

HANYANESE

TSOELA-PELE HO FASELETSA

LIHANYANESE HO FIHLELA LI ETSA

SEHLOPHA

Konofolo

Sena ke sejalo se monko o bohale feela se tatso e monate ha se

sebelisitsoe ho noka lijo, e bile sena le makhabane a ho

loants’a a mang a mafu joalo ka sefuba.

Nako ea ho jala: Ke sejalo se mamellang maemo a pholileng.

E jaloa ka Hlakola ka Lithabeng, Mabalane le Mesikong ea

Lithaba ka Hlakola ho isa bohareng ba Phuptjane.

Konofolo e ntle ts’ireletsong ea

lijalo. Sefafatsi tse entsoeng ka

kotola e tutsoeng se tebela

hoaba, likokoanyana,’me se

ts’ireletsa lijalo khahlanong le

mafu a kang leaf-spot morohong

oa sepinichi, blight e

fumanehang litapoleng le

tamating, mafome e fumanehang

linaoeng le damping-off e

bonahalang hangata sethopong.

Konofolo

ke moriana o

matla. E ka

sebelisoa ho phekola

phallo e phahameng ea

mali, sefuba, manyooa

le bohloko ba ka

mpeng le

qoqotho.

TEMO EA MEROHOleqephe 83

Tlhokomeliso: Se fafatse lijalo tse kang linaoa le lierekisi kaha e tla fokotsa nitrogen eo lijalo

tsena li e latang moeeng sebakeng sa lijalo tse ling.

Mokhoa oa ho jala: Arola mela ka linoko tse 30 hoisa 45, linoko tse 10 hoisa 20 lipakeng tsa

lijalo.

Jala likotola tse 370 000 hecthareng. Konofolo e jaloa joalok’a hanyanese.

Peo: Sebelisa peo e rekiloeng ’me e se e qalile ho mela kapa ho hlahisa metloang.

Monots’a: Sebelisa menont’sa e latelang hecthareng: 1 000 kg (1 ton) ea 2:3:2 (22)+Zn le 100-

150kg ea LAN.

Litapole

Li ka jeoa letsatsi le letsatsi, e bile li bolokeha ha bobebe. Li lokela

ho jaloa ka peo e hlahlobiloeng hantle hore e hloka mafu le

likokoanyana tse ka ts’oaetsang mobu le lijalo tse ling.

Nako ea ho jala: Li

ts’aba serame haholo,

lebabo le ka bolaea

makhasi a tsona ‘me

sena se ka liehisa ho beha hoa tsona hantle.

Nako e nepahetseng ea ho lijala ke Mphalane

ho isa Pherekhong ka lithabeng. Ka Mabalane

ke Phato ho isa maqalong a Ts’itoe.

Mokhoa oa ho jala: Peo e tlameha ho hlahisa mahlo pele e jaloa. Li arole ka boholo kapa

bonyane ba tsona. Jala tse nyenyane ka linoko tse 20 hoisa 50 lipakeng tsa lijalo ha tse

kholo e lokela hoba 50 hoisa 60. Lipakeng tsa mela e be bolelele ba kharafu. Botebo e be 20

hoisa 25.

E NYENYANEE NEPAHETSENGE SE E

TSOFETSE

HAHOLO

MOO MOTLOANG O HLAHANG

Etsoa: The People’s Farming Workbook, EDA, 1995

Liforo tse sianang

ka bolelele ba

kharafu lipakeng

50-60 cm

Lipeo tse tenya li

aroloa bophara ba

kharafu tse peli

lipakeng

Peo ea tapole

e metseng/

e hlahisetseng

metloang

Lipeo tse

nyenyane li aroloa

bophara ba

kharafu lipakeng

leqephe 84 TEMO EA MEROHO

Mafu: Mafu a tloahelehileng ke leaf roll, early blight le late blight a tlisoang ke maemo a

leholimo e leng mongobo o mongata le mocheso.

Tlhokomelo ea litapole: Li lokeloa ho bokelletsoa mobu khoeli le khoeli likhoeling tse tharo

tsa pele. Haeba ho noesetsoa ts’ela metsi ka liforong e le ho fokotsa mafu a ka tlisoang ke

metsi a ts’etseng makhasi. Emisa ho noesetsa ha makhasi a qala ho omella.

Kotulo: Qala ho kotula ha makhasi a se a omelletse kaofela.

Sebelisa ’malinalana ho kotula, se ke oa atamela sejalo haholo

ho qoba ho lematsa litapole ka fat’se. Qoba ho li hatisanya

holimo e le hore li se ke tsa bola.

Poloko: Khetha litapole tse bonahalang li phetse hantle,

tsona ke tse hlokang maqeba le mengoapo, ’me li boloke ka

moo ho se nang khanya e ngata, ho se mongobo ebile ho

pholile kapa li chekeloe sekoti. Ka tlung li hloka ho alloa

joang bo ommeng ha li se ka mokotleng empa ha li le

mekotleng li pakoa holima likaletsa tsa lithupa tse ommeng.

Ha li bolokoa ka sekoting, ho hlokahala hore ho chekoe sekoti sa

bophara, bolelele le botebo ba likharafu tse peli bakeng sa

likilokharama tse lekholo tsa litapole. Aletsa ka joang bo ommeng ebe ho behoa mekotla e

mene ea litapole, beha joang ka holima mekotla e be ho beoa mekotla e meng joalo joalo.

Koahela sekoti hore metsi a se kene.

KOTULO EA

LITAPOLE

POLOKO EA

LITAPOLE KA

SEKOTING

TEMO EA MEROHOleqephe 85

TSE BEHANG LITHOLOANA

Ena ke mefuta ea meroho e behang litholoana joale ka tamati, lipepere le tse ling.

Pepere

Ho na le mefuta e fapakaneng ea lipepere e kang chilisi le

pepere e tsoekere (sweet pepper). Hangata ho tloaelehile hore

pepere e seng chilisi Basotho ba e bitse green pepper. Ha e

lokele ho bitsoa joalo, e bitsoa sweet pepper ka ha li fapakana

ka mebala empa li ts’oana ka sebopeho le boholo. Ho na le

pepere e khubelu (red pepper), pepere e ts’ehla (yellow pepper)

le e tala (green pepper), ’me tsena tsohle li bitsoa sweet peppers.

Sena se hlalosoa hobane ho na le kutloisiso ea hore e khubelu

le e ts’ehla li fetotsoe ke serame kapa letsatsi athe haho joalo,

ke mebala ea tsona ea tlhaho joalo ka e tala.

Pepere e thabela mosuoela o mongata haholo oa litlama,

mofuthu le metsi a mangata.

Nako ea ho jala: E jaloa ho tloha ka Phato ho isa Mphalane.

Mokhoa oa jala: Pepere e etsoa sethopo pele e hlongoa. Arola mela ka linoko tse mashome a

mane a metso e mehlano ho isa ho a supileng a metso e mehlano, lipakeng tsa lijalo e be

linoko tse mashome a mane ho isa mashome a mane a metso e mehlano.

Liki

Liki ke sejalo se ts’oanang le

hanyanese empa se sa etse likotola

tse tenya ka tlase joalo ka hanyanese.

E lengoa joalo ka hanyanese.

Makhabane

a liki ke hore; e

mamella mohatsela

le phoka e oelang e

ipheta. Liki e na le

lithibela mafu

(vitamin c).

Egg plant

E thabela mofuthu, mosuoela oa litlama le metsi ka bongata. E

qala ho beha litholoana ka mora likhoeli tse tharo kamor’a ho

hlongoa. Lipalesa tsa pele li ka tlosoa e le hore e tle e atlehe

hantle.

Nako ea ho jala: Ho tloha Phato ho isa Mphalane ‘me e etsoa

sethopo pele.

Mokhoa oa ho hloma: Linoko tse mashome a robong ho isa ho a lekholo lipakeng tsa mela,

lipakeng tsa lijalo e be linoko tse mashome a ts’eletseng ho isa ho a supileng.

leqephe 86 TEMO EA MEROHO

Tamati

Tamati ke sejalo se thabelang moo ho futhumetseng. E rata

mosuoela o mongata le metsi a mangata. Joalok’a litapole

ha ho le mongobo e ts’oaroa ke lefu la makhasi. E hloka ho

ts’ehetsoa hore makala a se ke a robeha le hore litholoana li

se ke tsa thetsa fats’e ho phema mafu.

Nako ea ho jala: Etsa sethopo hang ha selemo se thoasa

ebe e hlongoa hang ha lebabo le bonahala le fetile. Ho tloha

Loetse ho isa Pulungoana.

Mokhoa oa ho jala: Tamati e etsoa sethopo pele ebe e hlongoa ha sethopo se le makhasi a

mane. Sethopo se nang le lehlaka (Stem) le le lelele ha sea nepahala hobane se nka nako e

telele hore se hole hantle ha se hlongoe.

Linoko tse mashome a mane a metso e mehlano (45 cm) lipakeng tsa mela, lipakeng tsa lijalo e

be lekholo la linoko (100 cm). Tamati e etsoa sethopo, ’me e hlongoa haele makhasi a mane. Ho

ea hlokahala hore tamati e ts’ehetsoe ho se khathatsane le methapo ea eona ka nako ea meea e

matla. Ts’ela mosuoela, manyolo le molora ka holimo mobung nakong eo tamati e qalang ho

beha.

Ho ts’ehetsa tamati: Khothaletso ke ho ts’ehetsa tamati hang ha e qeta ho hlongoa ele ho

qoba ho utloisa methapo bohloko. Ho ts’ehetsa tamati ke hore e se fihle fats’e ea ntano

senyeha.

Ho noesetsa: Se noesetse holim’a mahaba. Ts’ela metsi mobung ho pota sejalo, kapa ka

liforong. Ha mahaba a ts’eloa ka metsi a khona ho fumana mafu ha bobebe. Qoba ho tsamaea

pakeng tsa lijalo kapa ho li thetsa ha li le metsi kaha hona ho ka jala mafu lijalong.

Phepo: Hang ha tamati e qala ho beha kopanya mosuela kapa moiteli, molora oa patsi le mobu

o ka holimo-limo

12-14 cm

SETHOPO SA TAMATI

SE NANG LE MAKHASI

A MANE

HO TŠEHETSA

TAMATI

JOANG BO

TŠERELELITSENG

MOBU

LEBATAMENG LA

LETSATSI

THUPA

TEMO EA MEROHOleqephe 87

Mafu le likokoanyana: Tamati e ts’oaroa ke mafu ha bobebe, le

mefuta e mengata ea likokoanyana e e hlasela ha bobebe. E

khathatsoa ke lefu le bitsoang “tobacco mosaic virus” e ka bakoang

ke mosi oa koae, ea ts’oaroa ke liboko tse ke keng tsa bonoa ka

mahlo a nama (nematodes) E ka boetse ea tlisetsoa mafu ke ho se

feto-fetole lijalo haholo tse oelang lapeng la eona joalok’a litapole,

lipepere le egg plant. Kamehla hlapa matsoho pele o ts’oara sethopo

sa tamati, haholo batho ba tsubang koae kaha ke eona e fetisang

kokoana hloko e seng e boletsoe kaholimo (tobacco mosaic virus).

Fothola sejalo se shebahalang se kula ’me o se chese ka ha se tla

ama tse phetseng hantle.

Ho faola: Tamati e ka pongoa mahaba a ka matheko e le ho

ntlafatsa boleng ba eona.

Kotulo: E ka kotuloa e le tala ea butsoisetsoa ka thoko empa leha ho le joalo ke hantle hore e

butsoetse sehlahleng sa eona.

LINOKO TSE METSONG

EA TAMATI TSE

BAKILOENG KE LI

"NEMATODES"

leqephe 88 TEMO EA MEROHO

MEKOPU LE MAHAPU

Mokopu o mefuta e meraro e latelang:

1. Cucurbita maxima e tloaelehileng ka lebitso la pumpkins:

Ena ke mekopu e lengoang masimong, ‘me e holang haholo. Eona e arotsoe ka lihlopha tse

latelang:

• Flat white Boer

• Cultivar Queensland Blue

• Iron Bark

Mekopu ena e ka lengoa tlasa maemo a komello hohle moo ho lenngoeng poone ka nako ea

Lehlabula feela ‘me e khathatsoa ke lefu la hlobo e bitsoang “Powdery mildew”.

2. Curcubita pepo e tloaelehileng ka lebitso la squashes:

Mefuta e hlahang lelapeng lena e mengata haholo ka libopeho tse fapanang haholo. Eona ke

e latelang:

• Baby marrows: ke mofuta o motopo ka sebopeho, ‘me e jeoa e sale menyanyane haholo.

Hara eona re ka qoholla mofuta o bitsoang “caserta”

• Patty pan squashes: Mefuta ena e teng empa ha ea tloaeleha haholo Lesotho mona. Ke

mokopu o monyane haholo o ka lekanngoang le lepanaki.

• Gem squashes tse kang Rolet le little Gem: Ke mokopu o shebahalang joalok’a bolo ea

tennis empa o le botala bo tebileng. Gem squash e atleha haholo tlasa noesetso, ‘me e

khathatsoa ke lefu la powdery mildew joalo ka mefuta ea mekopu e boletsoeng ka

holimo.

• Hubbard e bopiloeng ka Green Hubbard le Yellow Hubbard: Ona ke mofuta oa squash

o lengoang masimong joaleka pumkins hobane o hola haholo. Ke mokopu o mona o

makhoache.

TEMO EA MEROHOleqephe 89

3. Cucurbita moschata e tloaelehileng ka Butternut:

Ona ke mofuta oa squash o ts’oanang le mohope ka sebopeho,’me o tloaelehile haholo.

Mefuta (cultivar) e tsebahalang haholo ke Waltham e tsehla ka ‘mala e lateloe ke Barbara e

tala e nang le metsero feela ha e eso tloaelehe haholo Lesotho mona.

Butternut eona ha e khathatsoe ke ”powdery mildew” empa e ka khathatsoa ke ntsi-tsi ea

mokopu (pumpkin fly).

Tlhokomeliso: Mekopu e ‘mala o motala joalo ka Green Hubbard e hloka ho kotuloa hang

hang kaha e ts’aba mocheso oa letsatsi hoseng joalo e tla bola kapele polokelong. Ha e le e

mesoeu le e mesehla joale ka butternut le flat white Boer e ka tloheloa tsimong likhoeli ho

fihlela eka kotuloa ea rekisoa.

Nako ea ho jala: Ka lithabeng mekopu e qaloa ho lengoa ka morao ho serame sa ho qetela

ha selemo se thoasa. Ha ka Mabalane e qaloa ho lengoa ka Phuptjane ho isa Phupu e le ho

baleha mafu a ka bakoang ke mocheso.

Mahapu

Mahapu a mefuta e fapakaneg, eona ke a tsoekere (sweet

melons) joalo ka spanspek, a metsi (water melons) a hlokang

metsi a mangata hore a hole hantle. Ke lijalo tse ratang

mocheso.

Nako ea ho jala: Mphalane ho isa Tsitoe.

Mokhoa oa ho jala: Mahapu a ka etsoa sethopo kapa a jaloa ka

kotloloho serapeng. Arola mela ka mithara le halefo ho isa ho tse

peli e be mithara pakeng tsa lijalo.

leqephe 90 TEMO EA MEROHO

TEMO E HLAKA-HLAKANENG

Ke mokhoa oa ho lema mefuta e fapakaneng ea lijalo serapeng se le seng ka nako e le ngoe

selemong. Mefuta ea lijalo e ka lengoang ’moho serapeng sena ka mokhoa ona ke eo ho leng

bobebe hore e phelisane ’moho kapa e thusane esita le ho ntlafatsa mobu. Mefuta ena e

ntlafatsa mobu ka ho kenya letsoai la “nitrogen” mobung.

Mehlala:

Temo ea lierekisi kapa linaoa ‘moho le lijalo tse ling;•

Temo ea lijalo tse holang kapele ‘moho le tse liehang ho hola;•

Temo ea lijalo tse holang haholo li bile li le ts’esanyane ‘moho le tse holang haholo kapa tse •

pharallang.

Temo ena e ka etsoa ka mekhoa e mengata e fapakaneng ka tsela e latelang:

Motsoako oa lijalo: • Mona ho jaloa mefuta e mengata ea lijalo ’moho ka ho tsoakangoa.

Mohlala: kh’abeche, erekisi le konofolo. Ha li le tjena erekisi e tla nka letsoai le bitsoang

nitrogen moeeng sebakeng sa kh’abeche le konofolo ha konofolo eona e tla tebella

kh’abeche le erekisi likokoanyana, khabeche eona e tla ts’ireletsa mongobo hore o se balehe

mobung ka mahaba a eona a sephara.

Tlhatlhamiso ea lijalo: • Ka mokhoa ona ho jaloa mefuta e ‘maloa ea lijalo seratsoaneng se

le seng ka nako e le ‘ngoe ea temo empa li hlahlangoa ka matsatsi ao ho jaloang ka oona.

Jala hanyanese ka mora libeke tse seng kae ho jaloe sepaile e le hore sepaile se tla hola se

be se kotuloe hanyanese e eso butsoe, hona sebakeng seo ho boeloe ho jaloe sejalo se seng

se tla kotuloa pele hanyanese e butsoa. Hona ho bolela hore hanyanese ha e qete likhoeli

tse ngata ho se na molemo oo monga serapa a o fumanang ka ha e likhoeli tse ngata ho

butsoa.

Ho jala lijalo tse ngata: • Mokhoa ona o lumella ho jala mefuta e mengata ea lijalo e

fapakaneng ka nako ea temo kapa ho hlahisa mefuta e mengata ea lijalo serapeng ka ho

hlahisa ka har’a nako ea temo ele mefuta e butsoang ka linako tse fapakaneng. Temo ena e

ts’oana le temo ea Machobane moo mela ea lijalo tse fapakaneng eka lengoang. Ho ka jaloa

selae ka nako ea Selemo hobane se hola hantle tlas’a maemo a pholileng ebe se

hlahlamisoa ka sepinichi kapa lioete. Haele lierekisi li ka lengoa hoisa mafelong a Hoetla

ele hore li tle li kotuloe ha Selemo sa temo se thoasa.

Ho na le tsela tse ngata tseo lijalo li ka kopangoang hammoho ka temo ena ho ipapisitsoe le

maemo a sebaka le a leholimo.

Hona ke mohlala feela. Motho ka mong aka iketsetsa liteko

sebakeng sa heno molemong oa ho tseba hantle hore na ke

lijalo li feng tse lumellanang le maemo a sebaka sa heno.

Lintlha tsa bohlokoa

• Boholo kapa bonyenyane ba lijalo,

• Ho hola hantle hoa lijalo,

• Ke mafu le likokoanyana li feng tse teng,

• Na lijalo li beha litholoana tse ntle ka bongata le boholo

bo lebeletsoeng.

TEMO EA MEROHOleqephe 91

Lijalo tse ka lengoang ‘moho ‘me tsa hola hantle ntle le mathata:

Beteruti - Hanyanese

Lihoete - Lierekisi, selae, hanyanese tamati

Hanyanese - Betiruti, monokotsoai oa faatse, tamati, selae

Eggplant - Linaoa

K’habeche - Litapole, beteruti, hanyanese

Pepere - Meroho e fapakaneng

Selae - Lihoete, rapa ea likhomo, monokots’oai

Mokopu - Poone

Sepinichi - Monokotsoai

Tamati - Hanyanese, Lihoete

Linaoa - Litapole, Lihoete, K’habeche, mefuta e meng ea Meroho

Motsoako oa lijalo o sa khothaletsoeng ho lengoa ‘moho:

Leha ho sa khothaletsoe ho hlahisa sejalo se ka letsohong le lets’ehali le se bapileng le sona

moleng o le mong motho o bolokolohing ba ho iketsetsa liphuphutso molemong oa ho ithuta.

Beteruti - Linaoa tse its’oarellang

Hanyanese - Lierekisi

K’habeche - Monokots’oai

Mokopu - Litapole

Tamati - Litapole, Kh’abeche

Linaoa - Hanyanese

Moora-tsatsi - Litapole

Ho tseba ho etsa papiso e ntle ho bohlokoa ho tseba seo ho bapisoang se le sona. Ho boetse ho

kaba bohlokoa ho bapisa le lijalo tse hlahisitsoeng sebakeng se le seng li sa kopangoa le tse

ling.

Tse latelang ke mahlale a lijalo tse melang hantle ‘moho le lijalo tse sa meleng hantle ha li

lengoe ‘moho.

leqephe 92 TEMO EA MEROHO

PHAPHANYETSANO EA LIJALO SEBAKENG SE LE

SENG

Leano la mokhoa ona ke ho qoba ho hlahisa sejalo se le seng habeli kapa ho feta sebakeng se le seng

ka tatellano. Lijalo li loketse ho feto-fetoloa selemo le selemo kapa ka nako ea tjalo.

Mokhoa ona o na le makhabane a latelang:

O thusa ho laola ho ngatafala ha lira tsa lijalo joalok’a mafu le likokoanyana.•

Sejalo ka seng se na le matsoai a khethehileng ao se a jang. Ha sejalo se le seng se jaloa sebakeng •

se le seng selemo se seng le seng, sejalo se joalo se qeta matsoai a hlokahalang ho sona. Ha lijalo li

feto-fetoloa li atleha ho sielana matsoai a bohlokoa. Ka hona ho molemo ho feto-fetola sebaka

tjalong e hlahlamang.

Mobu o lula o ntse o apere selemo kaofela.•

Likokonyana le mafu le tsona li khetha lijalo tse itseng, ‘me lia ahela le hona ho behela mobung. Ka •

hona ho feto-fetola lijalo selemo le selemo ho fokotsa monyetla oa lira tsena tsa lijalo ho ikatisa.

Mekhoa e ’meli ea ho feto-fetola lijalo:

Mekhoa ena e ’meli ea ho feto-fetola lijalo e hlahisa litholoana tse tsotehang.

Mokhoa oa pele:

Lijalo li ka hlahlamisoa ka mokhoa o latelang:

➊

Tse jang haholo

Litapole, mefuta ea lik’habeche

le tamati

➌

Tse bokelletsang

‘Nitrogen’

Linaoa, lierekisi,

lesere ➋

Tse sa jeng haholo

Beteruti, lihoete,

hanyanese, liki le

parsnip

TEMO EA MEROHOleqephe 93

Ho seng joalo ho ka hlahlamisoa ka mokhoa o latelang:

Bakeng sa mekhoa e ’meli e bonts’itsoeng ho ka ts’eloa manyolo ka forong ka litekanyo tsena:

➊

Tse hlokang ‘nitrogen’

haholo

Mefuta ea lik’habeche,

cauliflower, brocolli le sepaile

➌

Tse bokelletsang

‘Nitrogen’

Linaoa ka mefuta ea

tsona le lesere➋

Tse sa jeng haholo

Betiruti, lihoete,

hanyanese, liki, parsnip

Manyolo a tletseng kharafu, a boima ba kilograma e le ’ngoe. Bolelele ba mohato o le

mong bo lekana le bolele ba kharafu.

Litapole:

Kharafu e tletseng manyolo forong e bolelele ba kharafu

Lihoete le hanyanese:

Manyolo a bongata ba 0.4 kg sebakeng sa bolelele ba kharafu

Linaoa:

Manyolo a bongata ba 0.3 kg sebakeng sa bolelele

ba kharafu

Lierekisi:

Manyolo a bongata ba 0.2 sebakeng sa bolelele

ba kharafu

1 metre

leqephe 94 TEMO EA MEROHO

Mokhoa oa bobeli:

Lokisa mobu hantle pele ho jaloa. Hasa moiteli oa

bongata ba likharafu tse ’ne tse tletseng sebakeng

sa bolele le bophara bo lekanang le kharafu. Qala

ka ho jala tse behang litholoana joalok’a tamati,

mokopu le tse ling. Li hlahlamise ka tse

kotuloang makhasi joalok’a sepenichi kapa

sepaile. Ke tsona tse khothaletsoang hobane

litlhoko tsa tsona tsa matsoai a mobung lia

fokola papisong le tseo ho qaliloeng ka tsona.

Tsena li ka hlahlamisoa ka tse jeoang methapo

joalok’a lihoete le beteruti. Haele tsona li ka

hlahlamisoa ka lierekisi kapa linaoa.

➊

➋

➌

➍

Tse behang litholoana

Tse jeoang makhasi

Tse jeoang metso

Li legume

➊

eggplant,

tamati,

pepere,

mokopu

➍

linaoa,

lierekisi

➋

kh’abeche,

selae,

cauliflower,

brocolli

➌

lihoete,

beteruti,

hanyanese,

liki

➍

linaoa ...

➌

lihoete ...

➋

k'habeche ...

➊

tamati ...

MOKHOA O BOBEBE OA HO HLAHLAMISA LIJALO SERAPENG:

AROLA SERAPA KA LIKAROLOANA TSE ’NETSE LEKANANG KA BOHOLO.

KAMOR’A KOTULO EA LIJALO TSA PELE HO KA JALOA MOFUTA O ITSENG

SERATSOANENG SE SELE.

Etsoa: The People’s Farming Workbook, EDA, 1995

Tokiso

ea seratsoana:

Seratsoana se ka lokisoa ka ho

phetholelloa mosuela kapa moiteli

ka mobung botebo bo sa feteng linoko

tse 30.

Khothaletso ke ho hasa moiteli kapa

mosuela oa lithane tse 30 akereng. Haele

serapeng ho ka sebelisoa keribae e

tletseng kapa likharafu tse tletseng

tse ’ne bophareng le boleleng bo

lekanang le bolelele ba

kharafu.

TEMO EA MEROHOleqephe 95

TLHATLHAMISO EA LIJALO

Ho hlalosoang mona ke hore ho ka lengoa hanyenyane empa ha ngata.

Sena se etsoa ho netefatsa hore ho na le lijalo tse ka kotuloang nako e

telele. Haeba ho jaloa pakete ea peo kaofela ka nako e le ’ngoe, ho tla

kotuloa sejalo se seng ka nako e le ’ngoe.

Sepheo ke ho arola pakete ea peo likaroloana tse ’ne, ’me ea jaloa ka

likaroloana libeke tse ling le tse ling tse peli ho isa ho tse tharo.

Haeba ho jaloa karoloana e nyenyane ka nako, ho ka jaloa ka

makoti-koting kapa ka mabokoseng. Etsa bo ’nete ba hore

lekotikoti le na le masoba ka tlase e le hore metsi a tle a tsoe.

Nka karolo ea lehlabathe, karolo ea mosuoela o phoofo le karolo •

tse peli tsa mobu o ka holimo e be lia tsoakoa.

Ts’ela motsoako ona ka metsi a belang pele u jala ho fokotsa •

mafu le mahola ao e ka bang a teng motsoakong.

Jala ka tsela eo u neng u ka jala ka eona polotong.•

Haeba re hlahisa sethopo ka likhaohano re ka sebelisa thepa e bonts’itsoeng mona. Hlokomela

hore li na le masoba ka tlase molemong oa hore metsi a tsebe ho tsoa le teng.

➤Lehlabathe: karolo e le ‘ngoe.

➤Mosouela: karolo e le ‘ngoe.

➤Mobu: karolo tse peli. Ha u qetetile li kopanye ‘moho.

Lebekere

le leholo

Moritsoana

Lebokose la mapolanka kapa lithupa

Lebili la koloi le sa

sebelisoeng

Manki Lipolasitiki

Lehlaka

Etsoa: Production without Destruction, 1995

leqephe 96

TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG leqephe 97

Mela ea lijalo le lifate tse fapakaneng tse lengoeng ‘moho li ka tšireletsa serapa moeeng le

serameng. Sets’ireletsi sa moea ke ntho efe kapa efe e ka sebelisoang ho tšireletsa lijalo

moeeng. Se behoa moo moea o hlahang teng. Se thusa ka ho fokotsa matla a moea, o fihle

lijalong o se o fokotsehile. Ka holimo ke mohlala oa tšireletso e joalo e bileng e nang le mefuta

ea furu bakeng sa liphoofolo. Lijalo tsena tse sebelisitsoeng ka holimo li ka boela tsa sebelisoa

e le lijo tsa lipoli, likhomo, linku le likhoho! Setšoantšo sena se ka holimo se bontša ‘li cow

peas’ tse imamaretseng sefateng, hammoho le mefuta e latelang ea limela: ’napier fodder’,

‘pigeon pea’ le cheche. Limela tsena li ntle bakeng sa ho ntlafatsa mobu, ha makhasi a tsona

oona a ka sebelisoa ho tšireletsa mobu ho le batama la letsatsi. Makhasi ana a ka boela a

sebelisoa serapeng se bopehileng joalo ka lesoba la senotlolo.

HO TŠIRELETSAMOEA

Ho foka ha moea ke ntho ea bohlokoa lijalong. Moea o thusa ho qobisa lijalo mafu a bakoang

ke mongobo o mongata le a mang a mafu a bakoang ke ho ba sieo ha oona moea. Moea o

boetse o thusa ho qhalakanya peo e fumanoang lipaleseng tsa sejalo.

Moea o ka ama lijalo ka tsela e mpe tjena:

• Meea e matla e ka roba lijalo le ho koqola lifate.

TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG

LE SERAMENG

leqephe 98 TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG

• Meea e omileng e nka mongobo e be lijalo li

sala li omile.

• Meea e chesang kapa e batang haholo e ka

senya lijalo.

• Lerole le hoholoang ke moea le ka hohla lijalo

joalo ka ha eka ke sekiripoto.

• Moea o boetse o baka khoholeho ea mobu,

haholo likheoling tseo ho omelletseng. Ha

moea o le mongata, o nka mobu o ka holimo-

limo o nang le matsoai a mangata o sieo o

seng motle haholo.

SETS’IRELETSI SE BEHOA

KAE

Litšireletsi tsa moea li ka lengoa moo moea o hlahang teng. Li lokile haholo ha li lengoe

malapeng. Hape li ka lengoa pela tsela. U ka li sebelisa hape ho teratela serapa kapa tšimo.

MOKHOA OA HO ETSA SETŠIRELETSI SA MOEA

Setšireletsi se etsoa ka ho lema lifate le lihlahla tsa mefuta le bolelele bo fapakaneng. Li lengoa

li teteane hanyenyane hore moea o tsebe ho feta lipakeng empa o se ose matla hakaalo. Li

tšireletsi tse matla haholo ke tse entsoeng ka bonyane mela e meraro ea lihlahla le lifate tsa

bolelele bo fapakaneng.

Lifate kapa li hlahla li kanna tsa lengoa moleng o le mong kapa ho e ‘meli ha feela u ka oa etsa

bonnete ba hore makhasi le makala a tsona a tla fihla fatše. Ha ele lifate tse telele feela tseo u

tšireletsang ka tsona, makala a tlaase a shoa ka mora nako e be a siea lifate lepala-paleng,

moea o ntano iphethela feela o le matla o le joalo e be o senya lijalo. Lifate tse khutsoanyane le

lihlahla li ka lengoa ka lehlakoreng leo moea o hlahang ka lona.

Etsoa: Production without Destruction. Natural Farming Network, Zimbabwe

SETŠIRELETSI SA MOEALIFATE TSE

SEBELISOANG

HO TERETELA

LIFATE TSE

SEBELISOANG

HO TERETELA

LIJALO LIJALO

MOEA O MATLA

Bohlokoa

ba litšireletsi tsa

moea

• Li fana ka patsi.

• Li fana ka litholoana.

• Lia hlaba ho tširelatsa masholung.

• Li fana ka lijo tsa liphoofolo.

• Li fana ka meriana.

TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG leqephe 99

Tse latelang ke mehlala ea limela, lihlahla le lifate tseo u ka lisebelisang:

LINTLHA TSE LING MABAPI LE LIMELA, LIHLAHLA LE

LIFATE TSE KHOTHALELITSOENG

Lekhala

Le letle haholo bakeng sa ho tšireletsa kaha e bile le a hlaba, hape le fana ka tšireletso mollong

hobane makhasi a lona a na le metsi a mangata. Le ka boela la sebelisoa e le moriana. Mofuta

o motle oa lekhala ke o bitsoang ‘aloe maculate’. Lena ke lekhala le sa holeng hore le be le

lelele haholo, le na le matheba-theba a masoeu makhasing. Lero le fumanoang makhasing a

lona le letle haholo e le moriana oa ho sokela. Lekhala lena le boetse le na le letsoai le

bitsoang ‘selenium’, leo e leng tlatsetso ea bohlokoa

masoleng a ‘mele.

Haele lekhala leo batho ba tloaetseng ho itemela lona

malapeng a bona le bitsoa ‘aloe striatula’, lona le hola

haholo, le tlala sebaka.

Marigolds le lifenel

Tsena ke limela tse nyenyane tse nang le monko o

bohale. Lithusa hore serapa e se futuheloe ke

likokoanyana. Lipalesa tsa fennel tse bopehileng joalo

ka sekhela, li thusa ka ho bitsa likokoanyana tse tlo ja

tsena tse bakang tsenyo serapa, tse kang hoaba le

liboko. Marigolds tsona li ka sebelisoa e le chefo e tla

bolaea liboko ka mobung.

SEHLAHLA SEJALO

Etsoa: The People’s Farming Workbook, EDA, 1995

LIMELA TSE

NYENYANE TSE

TETEANENG

SEFATE SE SELELELE,

SE NANG LE MAKHASI

A MANGATA

leqephe 100 TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG

Napier fodder

Sena ke semela se matla sa mofuta oa furu. Se boetse se se tle bakeng sa

ho tšireletsa mobu (mulching). Se hola kapele. Se nyalisoa ka ho nka

lehlomela le lenyenyane ho tsoa sefateng seo re ka sebitsang ka hore ke

‘ma sona. Hape, se kanna sa hlahisoa ka tsela ea hore mahlaka a sona a

aloe ka hara foro e sa tebang haholo, moo se tlang ho hola ka lebaka la

linoko tse fumanoang moo lehlakeng (stem). Sebakeng seo ho batang,

semela sena se tla robala mariha (empa makhasi a omeletseng oona a tla

sala a tširelelitse). Se tla boela se hloma hape ka selemo (spring).

Lelothoane

Tsena ke lihlahla tse holang kapele, tse lulang li le tala selemo

ho pota. Hona ho bolela hore ha li hlohlorehe makhasi mariha.

Hape, ha li bolaoe ke serame (frost). Ha li sale nyenyane li hloka

tšireletso e matla empa hang kamorao ho moo li ikholela hantle

ho se mathata. Lipalesa tsa tsona li bitsa/likhahla linonyana le

linotsi. Makhasi a tsona a ka sebelisoa e le moriana oa mahlo

kapa e le tee.

Mohlakola, Motsoetla

Ke sehlahla kapa sefate se lulang se le setala ho pota. Se hola

ho fihlela se eba bolelele ba mithara ho isa ho tse hlano (1-5 m).

Sena le litholoana tse nyenyane tse ntšo tse bopehileng joalo ka

erekisi, tse jeoang. Se atile haholo Lesotho.

Carissa bispinosa; Num-num

Ke sehlahla se nang le makala a mangata a hlabang. Se

setala ho pota. Makhasi a sona a matenya a benya.

Litholoana tsa teng li nyenyane, likhubelu, li monate hape li

ka sebelisoa ho etsa jeme.

Cajanus cajan; Pigeon Pea

Sena ke sefate se senyenyane se hlahang mona Africa. Se sebetsa

(fix) letsoai nitrogen ka mobung, se bile sena le metso e tebileng.

Se ka sebelisoa e le patsi. Se mamella serame (frost), empa se

hloka ho hlokomeloa le ho tšireletsoa ha se sale senyenyane.

Makhasi a sona a ka sebelisoa e le sepinache ha a sale

manyenyane, ha peo eona e ka jeoa joalo ka linaoa kapa "dahl".

Makhasi a ka boela a sebelisoa ele furu ea liphoofolo, haholo-holo

likhomo le lipoli.

TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG leqephe 101

Dovyalis caffra; Kei Apple

Sena ke sefate se senyenyane senang le meutloa le makhasi a nang le

boeanyana bo bosoeu ka holimo. Se sebelisoa haholo ho etsa lekhoakhoa

(hedge). Se batla se lieha ho hola. Se mamella komello le serame. Se

hloka ho tšireletsoa serameng ha se sa le senyenyane. Litholoana tsa teng

li monate, hape li ka etsoa jeme kapa ‘jelly’. Hlatsoa boeanyana bona bo

bosoeu peong pele u e jala.

Mulberry

Tsena ke lifate tse kholo, tse hlohlorang makhasi a tsona mariha. Makhasi

ana a matle haholo bakeng sa furu. Monokotsoai (berries) oa teng o motšo ka

‘mala, o tsoekere hape o ka etsa jeme. Ho bobebe ho hlahisa mulberry ka

mokhoa oa nyaliso. Li ka purungoa ea ba makala ao a sebelisoa ho teratela,

e le patsi kapa ho tšehetsa lijalo serapeng.

Ho a lumelleha hore u

leme lifate tsa

litholoana hammoho le tsena tse

boletsoeng ka holimo. Ka tsela ena, u tla

thusa ho tšireletsa litholoana tsa hau

serameng, moeeng le ho hlaseloa ke

likokoanyana. Ka lehlakoreng le

letšehali ke mohlala oa sefate sa perekisi

se lengoeng hammoho le linaoa,

‘marigolds’, ‘fennel’ le lierekisi.

Motsoako oa limela tse fapakaneng o ka

sebelisoa.

Casuarina

Cunningham;

Beefwood

Sefate sena se tsoa Asia le Australia. Ke sefate se seholo se fanang ka

moriti, senang le makhasi a kang a sefate sa phaena. Se hola kapele

ebile se hola hantle mobung o seng motle ha kaalo. Se fana ka patsi le

timber (e etsang mapolanka). Se lengoa ha bonolo ka peo. Se mamella

serame (frost) hanyenyane feela, se bile se hloka ho tšireletsoa ha se sa

le senyenyane.

Cheche

Tsena ke lifate tsenang le

mamello, tse holang kapele,

ebile li na le meutloa. Li

mamella serame le komello. Li

sebetsa (fix) letsoai nitrogen ka mobung. Li fana ka patsi. Makhasi,

lipalesa le mokotlana (pods) ea tsona e ka sebelisoa e le furu.

LINAOA

MARIGOLD

FENNEL

PEREKISI

EREKISI

leqephe 102 TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG

U kannna oa sebelisa lintho tse ling hape bakeng sa ho

tšireletsa moea serapeng ea hau. Tsona ke:

• Terata e entsoeng ka lithupa tse ts’esane. Ho ka

sebelisa lithlaka tsa poone tsa khale kapa tsa semela

se bitsoang ‘black jack’

• U ka lema morara kapa lijalo tse ling tse

itšoarelletsang terateng, feela ha ho bonolo ho fumana

lijalo tse joalo tse sa tšabeng serame. Le ha hole joalo,

‘passion fruit’ kapa ‘granadilla’ ha li se ts’abe hakaalo. Hona ho

bitsoa ho mamella serame. Ho bolela hore haeba u lebeletse hore ho

tlaba le serame se sengata, hape le morara oa hau o sa le

monyenyene, u tla lokela hore u koahele o se fumane serame. Ha

nako e ntse e ea, le morara o se o holile, o tla atleha ho mamella

serame ha bonolonyana. Mefuta e meng ea lijalo tse itšoarellatsang

terateng e hlohloreha makhasi mariha. Le ha hole joalo, entse e fana

ka tšireletso. Mehlala ea eona ke; morara, ‘kiwi’, linaoa tse

itšoarelletsang joalo ka ‘lima’, ‘seven year beans’, ‘red runner beans’.

• Sehlotšoana sa mohlomo kapa litlhaka tsa poone li ka faselletsoa terateng

lehlakoreng leo moea o hlahang ka lona.

• Mekotlana ea lijo tsa liphoofolo kapa ea lilamunu e ka rokelloa ‘moho ebe e

faselletsoa terateng entse ele e ngoe tsela ea ho tšireletsa moea.

Mokotlana

oa lijo tsa

liphoofolo

kapa oa

manyolo

TERAMO

(200 l)

Moea o

foka

kahare

Etsoa: Introduction to Permaculture

Lisebelisoa

tsa ho

tšireletsa

mobu

lebatameng

la letsatsi

LITHAERE TSA

KHALE

Joang bo bolelele

le lihlahla li etsa

tšireletso

Majoe

Tente ea

polasitiki

Tente ea polasitiki

Lejoe le etsa

hore metsi a

qhalakanele

ka thaereng

Lithaere

tsa khale

Ho kanna ha se be bonolo ho fumana tse ling tsa limela/lifate/lihlahla tse boletsoeng mona. Ha

li sale nyenyane, li hloka ho tšelloa le ho tšireletsoa serameng. Litšoantšo tse latelang ke

mehlala e bonts’ang mokhoa oa ho tšireletsa lijalo le lifate moeeng le serameng.

MOEA O FOKANG KA TSELA E

TLOAELEHILENG

Lipotso tseo u tšoanelang ho ipotsa tsona:

• Na lijalo tsa hau li shebahala li phetse hobane ha lia rojoa kapa hona ho sengoa ke

moea?

• Na ha u sa tšella khafetsa hobane moea ha o sa nka mongobo o mongata mobung?

• Na u nahana hore u behile setšireletsi sa hau sebakeng se nepahetseng? Na ke moo

moea o fetang teng? Se lokela hoba haufi kapa hole le serapa ea hau?

• Lintle le limpe tsa setšireletsi e bile life? Etsa lethathamo la tsona. Empa hopola hore

lintle tse ling ha li bonahale hang hang. Mohlala, mohlomomg ha u sa tšella lijalo

tsa hau khafetsa le khoholeho ea mobu e theohile. Lintle tse ling tsa ho lema lifate

kapa lihlahla bakeng sa ho tšireletsa moea ke hore li fana ka patsi, litholoana,

lithupa tse sebelisoang serapeng hape ke mokhoa oa tlhaho oa ho tebela

likokonyana.

• U tla sebelisa eng ho etsa setšireletsi sa moea? Haeba u tlo sebelisa lifate le limela,

ke life tse tlang ho u sebeletsa ho feta tse ling? Ke life tseo u ka lifumanang ha

bobebe? Ha li se li holile, na li tla etsa mola oo moea o ke keng oa feta habonolo,

joalo ka ha ho bontsitsoe leqhepheng la pele? Ipotse hore na li tla hola ho fihlela li

eba telele ha kae, le hore na li tla hlohloreha makhasi mariha kapa che? Na moea o

tla khona ho feta? U lokela ho hlophisa setšireletsi ka hlokolosi.

U lokela ho etsa qeto ea hore na u hloka ho tšireletsa ha kae le hore na setšireletsi seo e

be se entsoeng ka eng. Ho lema lifate le lihlahla ho nka nako e telele, empa li etsa

litšireletsi tsa ‘makhonthe. Hape li fana ka litholoana, lijo bakeng sa liphoofolo le patsi.

Kapa mohlomong u hloka feela ho tširelatsa sethopo sa hau kapa sekhechanayana sa

seratsoana.

U kanna oa etsa teko ka ho sebelisa setšireletsi sa nakoana ka mekotlana e tšelang lijo tsa

liphoofolo e faselelitsoeng terateng. Ha u etsa teko ka tsela ena, ho ke ke haeba bonolo

ho bona hore na e feela teko e atlehile kaha ha hona letho leo u bapisang le lona. Le

hahole joalo, u kanna oa bona phapang ea ho tšireletsa le ho se tšireletse.

LITEKO

TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG leqephe 103

leqephe 104 TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG

TŠIRELETSO EA SERAME

Serame e kare metsi a batang, ka ha se theohela fatše moo se fihlang se ipopa teng. Moea ona

o batang hangata o ka tlase ho bolelele ba kharafu ka botebo. Ho bata haholo ho ella fatše.

Serame sa pele se fumaneha haholo se koahetse fatše feela. Hona ho bolela hore mohatsela o

moholo (freezing point) o theohela tlaase haholo, ha o fete linoko tse 30 (30 cm), eleng

bophara ba kharafu, ‘me ka tsela eo, ke lijalo tse ntseng li le nyenyane haholo tse tla bolaoa ke

serame. Lijalo tse kholo joalo ka lierekisi, haholo ha liphahamisitsoe li tla phela. Empa ha nako

e ntse e ea, serame sena e tlaba serame sa moea. Hona ho bolela hore mohatsela o tla

eketseha, feela o se o nyolohela holimo ho ka etsang mithara le halefo (1.5 m above ground),

‘me ka tsela ena serame se tla tšoara lijalo kaofela. Ha se se sele tjena se bitsoa lebabo,’me

hangata le bonahala ka ho koahela lintho tsohle ka ‘lekoko’ la leqhoa le thata, e seng phoka.

Mabalane le mesikomg ea lithaba tsa Lesotho, lebabo la pele le ka lebelloa lipakeng tsa 5-15

Motšeanong, ha la ho qetala lona le ba teng 15-25 Phato ka mabalane. Mesikong teng le lieha

ho bateng, 15 Loetse.

Mokhoa oa ho sebetsana le Serame

Tsela e le ngoeng feela oa ho sebetsana le mefuta ena e ‘meli ea serame, ke ho tšireletsa lijalo

tsa hao. Mekhoa e mengata ea ho etsa sena. Emapa u tla lokela hore u be u entse lithlophiso

pele. E meng eona e tla u hloka hore u be u fetole semelo/sebopeho (design) sa serapa sa hau

ka tsela e itseng.

1. KOAHELA LIJALO TSE TŠABANG SERAME HAHOLO

Bakeng sa serame sa pele, u ka koahela lijalo tse nyenyane tseo u tšabanang le tsona ka eng

kapa eng eo u ka e fumanang e tla sebetsa joalo ka kobo. U ka sebelisa joang, koranta-u behe

majoe hore e se fefohe, kapa mekotlana ea khale ea anyanese kapa ea lilamunu u e rokelletse

‘moho. U ka boela oa sebelisa mekotlana ea khale ea lijo tsa liphoofolo. U ka reka se tšireletsi

(lesela) sa serame moo ho rekisoang lifate kapa likoporasing. ‘Lesela’ lena ha le theko e

phahameng ebile le sebetsa ka tsela e khotsofatsang. Koahela leifo la hau e be u tšoara ‘lesela’

ka li phek’se (pegs) hore le se fefohe. E tsa bonnete ba hore u koahela lijalo tsa hau

mantsiboea.

Lijalo tse ka sengoang le

ho bolaoa ke serame

tamati

green beans

pepere

patata

chilisi le mokopu

liekerisi

Lijalo tse ka angoang ke

serame

Makhasi a litapole (empa e

seng sejalo kaofela, hobane se

tla mela)

Lierekisi tse sa leng nyenyane

(lipalesa le mekotlana ea tsona)

Lijalo tse mamellang

serame

Sipinache

sepaile

lihoete

bete

selae

linaoa tse

sephara

kh’abeche

kale

turnips

konofolo

leeks

anyanese

TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG leqephe 105

Hape u kanna oa tširelatsa lijalo tsa hau ka ho nka nete kapa polasitiki e kholo oa e beha

holima lithupa e be oa koahela. Mokhoa ona o tla tšireletsa lijalo tsa hau lirameng tsa mariha

a maholo. U ka reka nete ea ho tšireletsa moea mabenkeleng moo ho rekisoang lintho tsa

temo, feela e theko e phahameng.

2. KHETHO EA SEBAKA SA SERATSOANA

Sebaka se nepahetseng sa ho etsa seratsoana ke se shebileng bochabela, ebile se batla se

phaha-phahame. Lebaka ke hobane seratsoana sa hau se tla chabeloa ke letsatsi haholo, ebile

se ke ke sa bata hakaalo le bosiu ha ho bapisoa le tse ling.

Haeba jarete ea hau e le motheong, lema lijalo tseo u tšabanang le tsona kapa tse tšabang

serame haholo ka holimo.

Haha lerako le lekhutsoanyane ka majoe. Le hahelle ho elella ka boroa le leboea la jarete ea

hau, hore ka lehlakoreng le bochabela le tle le tsebe ho fumana letsatsi, ‘me le futhumale. Ka

tsela ena le tla sebetsa joalo ka setofo e be bosiu le ntša mocheso o le oa motšeare.

MOEA O FOKANG O EA TLASE

MOEA O

FOKOTSOA

BOHALE KE LIFATE

LEBOTA LE LEKHUTŠOANE KA LEHLAKORENG

LE SHEBILENG BOROA BA JARETE

LEBOTA LE TLOHANG

BOCHABELA LE FELLA

BOROA BA SERAPA SA HAU

BOCHABELA BOPHIRIMA

SETŠIRELETSI SE

KOAHETSOENG KA POLASITIKI E LE

HO TŠIRELETSA SETHOPO SA HAU

leqephe 106 TŠIRELETSO EA LIJALO MOEENG LE SERAMENG

3. SERATSOANA SE FUTHUMETSENG

Tsena li tla thusa hoetla le mariha. Cheka sekoti, se tlatse litlama-tlama, lehola, moiteli, joang

ebe u khutlisetsa mobu. Jala ka holima sekoti sena, u ntse u lula u tšella.

4. LIFATE

Lifate li tšireletsa lijalo

serameng ka ho tšoara

mocheso ha o ntse o nyoloha

fatše, ebe bosiu lia o lokolla.

5.HO FOKA HA MOEA LE HO

PHALLA HA METSI

Haeba metsi a le mangata ho

pota-pota le sejalo sa hau, ha

se hangata serame se lalang.

Ka tsela ena, leka ho tšella

lijalo tsa hau mantsiboea.

Mokhoa ona o leka ho fokotsa serame se tla lala holima seratsoana le lijalong. U ka boela oa

etsa lipampiri tse bopehileng joalo ka mokorotlo e be u kaohela sethopo se seng le se seng sa

hau. Ke nnete ho etsa mekorotlo ena ke mosebetsi o mangata, empa qetellong e tla be e le ntho

e molemo thleng ea ho tšireletsa lijalo tsa hau tseo u tšabanang le tsona.

Hape, ho bohlokoa hore u

tšelle lijalo tse letseng

serame hoseng haholo pele

letsatsi le chaba. Ka tsela

ena u tla thusa ho fokotsa

tšenyo ho lijalo tseo serame

seneng se letse ho tsona.

Batho ba bang ba besa mollo liratsoaneng tsa bona bosiu. Ho foka ha moea ho fokotsa ho lala

ha serame.

Ha eba hona le lefika le haufinyane le lapeng ha hau le shebile ka letsatsing, u ka le sebelisa e

le ‘hithara’ ea leifo le lenyenyane. Etsa leifo lena ka pela lerako hantle, ebe u le teratela ka

lithupa tsa sefate se bitsoang boloukatlele/motholo, ebe u koahela ka polasitiki. U ka fumana

mapolanka ao u ka a sebelisang mabenkeleng a rekisang litulo le litafole (fanichara). Ho ha ha

setšireletsi sena, u tla be u iketsetsa ntlo e bitsoang ‘green house’ e thusang ho tšireletsa

sethopo sa hau ka ha ho mofuthu ka hare ho ntlo ena ho feta kantle.

MOEA O FUTHUMETSENG O TŠOASEHA LIPAKENG TSA

LIFATE HO THIBELA SERAME HO LALA

KOAHELA SETHOPO SA HAU KA LIPAMPIRI TSE BOPILOENG

JOALO KA MOKOROTLO MOTŠEARE OA MANTSIBOEA. FEELA U

LI TLOSE HOSENG KA LETSATSI LE HLAHLAMANG

TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONGleqephe 107

BOHLOKOA BA PHAPANYETSANO EA LIJALO

• E sebetsa mmoho le tlhaho ka ho sebelisa tsela eo limela li holang ka teng. Likokoanyana le

lehola ke karolo ea tlhaho. Re lokela ho ithuta ho khothaletsa likokoanyana le limela tsena

tse kang bo maleshoane, seroalankhoana, bobi, linqanqane, mekholutsoane le linonyana e le

hore li tle li je likokoanyana tsena tse senyang ka lirapeng. Likokoanyana tsena li bitsoa

‘predators’, 'me ha u ka oa li tlohela ka serapeng sa hau li tla u tsoela molemo.

• Lipampiring tse fetileng joalo ka ea ‘tlhahiso ea lijalo’, re buile ka ho jala mefuta e

fapakaneng ea lijalo le ho jala lijalo tse sa tšoaneng selemo le selemo. Hape, ho a lumeleha

hore meroho e ka kopangoa le limela tse ling tse nang le menkho e bohale hore e tebele

likokoanyana tse senyang lijalo empa e le limela tse tlang ho hohela li ‘predators’.

Setšoantšong se ka holimo, ‘nasturtiums’ le kuena li jetsoe ‘moho le meroho.

TAOLO EA LIKOKOANYANA

LE MAFU LIJALONG

KA HOLIMO KE SETŠOANTŠO SE BONTSANG E MENG EA MELEMO EO LIKOKOANYANA,

LIHAHABI LE LINONYANA LI E ETSANG KA SERAPENG. KAOFELA KE METSOALLE EA MOLEMI

KA HA LI MOTHUSA HO LAOLA LIKOKOANYANA

‘NASTURTIUM’ LE

KUENA

Litlama-tlama tse

tebelang

likokoanyana

BOBI

Bo behela

mahe a

bona

holima

liboko

MESIKAPHALLA

Li ja khofu le

mahe a

likokoanyana tse

senyang, ‘me ka

tsela ena li nkoa e

le metsoalle ea

molemi hobane li

mo thusa ka ho ja

lintho tseo

molemi a sa

lihlokeng

serapeng sa hae

LINONYANA, LINQANQANE,

MEKHOLUTSOANE LE LEMPETJE

Tsona li ja likokoanyana

SEROALANKHOANA

Li ja mefuta eohle ea

likokoanyana

BOBI LE LIBOKO

TSA BONA

li ja hoaba

leqephe 108 TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONG

Lethathamo le latelang ke la limela tse menko e bohale

tse ka jaloang ‘moho le meroho ea hau:

‘Pyrethrum’ le ‘Feverfew’

Limela tsena ke tsa lelapa le le leng le chrysanthemum. Li na le lipalesa

tse nyenyane tse bileng li khabisitseng ka serapeng, feela li na le chefo e

ka bolaeang likokoanyana tse bakang tšenyo ka serapeng. U ka li lema

mathuleng a lirapa tsa hau kapa mona le mane ka hare ho serapa sohle

sa hau.

Peo ea limela tsena u ka e reka. Ngolla atereseng e latelang:

Mahlathini Organics, PO Box 807, Richmond, 3780, KZN,

South Africa.

Lipalesa tsa Marigolds

Le tsona li sebelisoa ka mokhoa o tšoanang

le tse ka holimo. Li boetse li na le

makhabane a hore li atleha ho tebela li

‘nematodes’ e leng manyooa a masesanyane

a jang metso ea lijalo ka mobung.

‘Fennel’

Sena ke semela se setle bakeng sa ho hohela bobi.

Bobi bo behela mahe a bona kahare ho seboko ‘me

ka tsela ena bo atlehe ho bolaea seboko sena ka

bongata.

Lengana

Limela tsena li hola hore li be li etse morunyana, kahoo, li hloka ho lengoa

qetellong ea serapa kapa li fuoe sebaka sa tsona moo li tlang ho holela teng.

Tee e entsoeng ka makhasi a tsona e ntle bakeng sa ho phekola sefuba.

Monkhane

Ke lehola le thusang ho thibela likokoanyana tse bakang tšenyo lijalong.

Etsoa bonnete ba hore li teng serapeng sa hau.

Ho jala lijalo tse kang ‘cauliflowers’ ,’lettuce’, ‘fennel’ le anyanese ‘moho ke

mokhoa o motle oa ho loantša hoaba le ‘diamond back moth’

BOBI

MEFUTA FAPAKANENG EA LI “NEMATODES”

SERURUBELE LE LIBOKO SA SONA

‘FENNEL’

TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONGleqephe 109

HO LEMA LIJALO TSE MATLAFETSENG HANTLE

Lijalo tse phetseng hantle ha li futuheloe ke likokoanyana le mafu.

• Ha mobu o le manoni o bile o tšeloa mosuela le moiteli selemo le selemo, o tla hlahisa

lijalo tse phetseng hantle. Etsa bonnete ba hore lijalo tsa hau li lula li ena le metsi ha ho

hlokeha.

• Nakong ea Kotulo, khetha lijalo tse phetseng hantle ho feta tse ling, moo ho tsona u tla

iphumanela peo.

• Pele ho jaloa, khetha peo kapa sethopo se phetseng hantle.

• Jala meroho ka nako e nepahetseng ea selemo sa temo. Lijalo tse ling li hloka ho jaloa e sa

le nako e le ho li sireletsa hore li se ke tsa futuheloa ke likokoanyana le mafu. Mehlala ke

seboko sa lehlaka pooneng le ‘blight’ litapoleng.

• Ts’ireletsa mobu letsatsing le moeeng hore o se lahleheloe ke mongobo.

• Ha u qeta ho hlaola, se siee lehola le tletse-tletse le serapa hobane menkho ea lona e

hohela likokoanyana tse senyang lijalo. Hona le hore li tlale-tlale joalo, u ka li sebelisa ho

etsa mokeli-keli (u khothaletsoa ho bala sehloho se buang ka ‘Ntlafatso ea mobu’). Haeba

u bona hore mekhoa e ka holimo ea ho thibela likokoanyana le mafu lijalong tsa hau e sa

sebetse, ho ntse ho ena le mekhoa e meng eo u ka e sebelisang ho phema mathata ana.

THIBELO KATŠEBELISO EA LINTHO TSEO U KA

LI BONANG OA BA OA LITŠOARA

Linonyana:

U ka qobisa lijalo tsa hau hore li se ke tsa jeoa ke linonyana ka mekhoa e latelang:

• Sebelisa lithupa tse ‘ne (4) le nete ho etsa hoko (cage) ea linonyana.

• Koahela sethopo sa hau ka nete kapa boseka

bo faselelitsoeng terateng e kobehileng

halofo.

• Faseletsa terata tse ngata ‘moho e be u li

tlamella ka li phek’se (pegs).

• Litšosetsi le tsona lia khothaletsoa, feela li

lokela hore li se ke tsa lula ng’a e le ngoe

nako e telele hobane linonyana li tla

qetelletse li se li litloaetse, ebe ha li sa tšoha.

LIJALO LI SIRELELITSOE LINONYANENG KA

TŠEBELISO EA NETE KAPA EA BOSEKA BO

FASELELITSOENG ‘MOHO

Etsoa:

The Complete Book

of Self Sufficiency

leqephe 110 TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONG

Seseli:

Mofuta ona oa seboko o motenya, o ‘mala o

mosoothoana. O phela ka tlase ho mobu hanyane, moo

teng o senyang ka hoja mahlakana (stems) a lijalo tse

nyenyane.

• Mokhoa oa ho tlosa seseli ke hore, hoseng u no cheke

ka monoana pela lijalo tse pongoeng, ebe u nka

seseli seo u fepe likhoho tsa hau kapa u se bolae.

• Litšireletsi li teng tse ka sebelisoang ho sireletsa sethopo sa

hau ho seseli. Tsona li pota potisoa sethopo hang ha se

qetoa ho hlongoa. Mohlala, u ka sebelisa lebokose la

lebese le rekoang la motsilili, lona ebe u le bula ka holimo

le ka fatše, u ntano hloma sethopo sa hau ka hare ho

lona. U ka boetse oa sebelisa botlolo ea polasitiki, le eona

u e khaole joalo ka lebokose la lebese. Khothaletso ke hore

litšireletsi tsena li tebisoe ha li kengoa mobung, bonyane

botebo ba menoana e ‘meli (3 cm) ho seng joalo seseli sena se

tla phunyeletsa ka tlase ho tsona.

Bongata ba liboko bona le thla-

tlhatlhamano (life cycle) e latelang ea

bophelo ba tsona:

Ho qala ka serurubele se tla behela

mahe, ao oona a tlang ho qhotsoa,

ebe ho hlaha liboko. Seboko sena ke

sona se jang lijalo. Kamor’a nako

seboko sena sea fetoha ebe bokone,

boo bona ka lehlohonolo bo sa

senyeng lijalo tsa hau. Le ha hole

joalo, bokone bona le bona bo tsoala

serurubele se tlang ho behela mahe a

tla qetelletse a qhotsitsoe, liboko li

hlasele lijalo, ebe li ntse li ipheta

joalo-joalo.

Ho bonolo hore u hohele mefuta e fapakaneng ea lirurubele

u sebelisa leraba le nang le lebone. Lona le behoa kantle

bosiu. Leraba lena la khanya le tla fokotsa sekhahla seo

mahe a beheloang ka teng ke mefuta e fapakaneng ea

lirurubele.

SETŠIRELETSI SE

SIRELELITSENG

SETHOPO HO SESELI

SERURUBELE

MAHE

LIBOKO

BOKONE

Etsoa: Production without Destruction, 1995

LERABA LA KHANYA

BAKENG SA HO TŠOASA

LIRURUBELE

Etsoa: Production

without Destruction, 1995

TLHATLHAMANO EA BOPHELO BA TSE LING TSA

LIKOKOANYANA

SESELI

TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONGleqephe 111

Likhofu:

• Li ka tlosoa hantle feela ka matsoho.

Li tšele ka nkhong e tšetseng metsi

kapa li fepe likhoho.

• Mokhoa o mong hape ke hore u nke sekotlolo se

tletseng joala e be u se beha serapeng sa hau. Etsa

bonnete ba hore se lutse hantle hoo khofu e tlang ho

hoheleha ha bobebe e be e qetelletse e kolumetse ka

sekotlolong. Ha ese e oetse, e fepe likhoho kapa u e

bolaee.

TEE E LAOLANG

SEKHAHLA SA MAFU LE

LIKOKOANYANA LIJALONG

Likokoanyana le mafu a lijalo li ka behoa tlas’a

taolo ka tšebeliso ea mefuta e fapakaneng ea

metsoako ea lijalo. Tšebeliso ea tsona e etsoe

feela haeba mekhoa eohle e se e hlotsoe.

Makhabane a ho sebelisa mokhoa ona ke hore ha o theko e phehameng hape o ka etsetsoa

lapeng.

Lintlha tsa bohlokoa tsa ho etsa motsoako

oa ho tšella lijalo

• Sebelisa sesepa se kang ‘sunlight’ e seng

sa phofo kapa se metsi. Se kopanye le

motsoako oa hau ho etsa hore motsoako o

tle o mamarele lijalo le likokoanyana.

• Sebelisa lesela ho sefa motsoako. Ha u se

u sefile, u ka sebelisa lefielo ho o fafatsa.

• Ka ha motsoako ona o chefo, etsa bonnete

ba hore o anela likokoanyana le matšoao a

mafu hantle.

• Metsoako e meng e chesa lijalo haeba e loile

haholo, kahoo, u lokela hore u etse teko ea

motsoako oa hau lijalong tse ‘maloa pele u ka e

tšela serapeng kaofela.

• Khothaletso ke hore u fafatse likokoanyana tse senyang lijalo motseare oa mantsiboea.

• Ha pula e ena, se ke oa fafatsa hobane motsoako o tla hlatsoeha o batle hore o u tšele

hape.

KHOFU

SEKOTLOLO SE

TSETETSOENG KA SERAPENG

SE TŠETSE JOALA HO

HOHELA LIKHOFUTOANTŠO EA LIKOKOANYANA

LE MAFU

NTLHA

EA BOHLOKOA:

Kaha motsoako oo e le

chefo, etsa bonnete ba hore

bana ha ba atamele moo u ntseng

u o etsa. Haeba u tlo belisa

motsoako, sebelisa pitsa ea khale eo

u seng u sa e sebelise ho pheha.

Roala liatlana ha u ena le tsona.

Etsoa: The Complete Book of Self Sufficiency

Etsoa: Production without Destruction, 1995

leqephe 112 TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONG

Lethathamo le latelang ke le bontšang tse ling tsa limela, hore na

motsoako o riteloa joang le hore na o sebelisoa ho phekola eng:

Lekhala

Mofuta ofe kapa ofe oa lekhala o ka sebelisoa.

• Sila makhasi a lekhala ebe u oa tšela metsing ka karoloana ea

‘ngoe ea phoshoana ea lekhala ho tse hlano tsa metsi (1:5). Hona

ho bolela hore metsi a be mangata ha hlano ho feta makhasi. Ha u

qeta, sefa motsoako ka lesela ebe u fafatsa lijalo tsa hau.

• Mokhoa o mong e ka ba oa ho sila makhasi a ommeng ebe u

fafatsa lijalo le peo ea hau.

TOANTŠO:

• Lekhala le loantša likokoanayana ka mefuta ea tsona

kaofela, marutle, hoaba le seboko.

• Tšupa.

Lengana

Khabella makhasi ka karoloana e le ‘ngoe ho isa ho tse ‘ne (1:4) ka metsing, hona ho bolela

hore ho seatla se seng le se seng se tletseng makhasi, u tšele li lithara tse ‘ne (4) tsa metsi,

ebe u li tlohela ka metsing ao matsatsi a mabeli ho isa ho a supileng pele u

o sebelisa. Kopanya motsoako oo le sesepa.

TOANTŠO:

Motsoako ona o loantša likokoanyana ka kakaretso le likhofu.

Theepe

Nka makhasi a ntseng a le metsi a ka tlalang polasitiki (1 Kg) ebe u oa

sila. Kopanya lero le tsoang moo makhasing le li lithara tse tharo (3 L)

tsa metsi a sesepa ebe oa fafatsa.

TOANTŠO:

Motsoako ona oa theepe o loantša mefuta e fapakaneng ea mafu a

kang matheba a fumanoang makhasing (leaf spot) le lefu la makhasi

le bitsoang ‘blight’.

HOABABOHLOAMASETLAOKE LERUTLE

KHOFU

Monkhane

Nka peo e ka tlalang lebekere e be u e belisa metsotso e leshome, kapa u

e tlohele ka metsing bosiu kaofela. Kopanya motsoako oo le lithara e le

‘ngoe ea metsi a sesepa e be oa fafatsa.

TOANTŠO: Motsoako ona o loantša likokoanyana ka kakaretso, hoaba,

bohloa, maleshoane, liboko, seseli, ‘mites’, masetlaoke le litšintši.

LITŠINTŠI

‘MITES’

MASETLAOKE

TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONGleqephe 113

Chilisi

• Khabela lichilisi tse ka tlalang lebekere (hlokomela u seke oa isa matsoho

mahlong, u tla fahloa ke chilisi e saletseng moo).

• Kopanya chilisi le lithara tse peli tsa metsi.

• Tlohella chilisi ena ka metsing matsatsi a ka bang mabeli ho isa ho a

mararo kapa u li belise metsotso e leshome le metso e mehlano.

• Kopanya lebekere le tletseng la makumane ho fihlela tsohle li qhibilihile.

• Sefa motsoako ho tlosa masalla a chilisi.

• Ha ho chesa haholo, fafatsa motsoako ha ‘ngoe ka beke.

TOANTŠO:

Chilisi e loantša

liboko, hoaba le bohloa.

Hlokomela

hore

motsoako ona o

ka chesa makhasi a

lijalo tsa hau ha

eba o loile

haholo

HOABA

BOHLOA

SEBOKO

Konofolo le Hanyanese

Khabela konofolo tse tharo tse kholo (kapa hanyanese ho isa ho tse

peli), ebe u li inela matsatsi a mabeli ka mafureng kapa ka parafining

e ka tlalang likhaba tse kholo tse peli. Sefa ebe u kopanya le lithara e

le ngoe ea metsi a sesepa. Hlapolla motsoako ona ka karoloana e le

‘ngoe ho tse leshome tsa metsi ebe oa fafatsa.

TOANTŠO: Li loantša likokoanyana ka kakaretso,

hoaba, ‘mites’, manyoha le masetlaoke. Hape o boetse

o phekola mafu a kang matheba a fumanehang

makhasing (leaf spot),

‘blight’ le ‘damping off’.

Lipalesa tsa marigolds

Mona teng re sebelisa sejalo kaofela. Sebelisa limela tse peli ho

isa ho tse ‘ne (2-4), e be u sila makhasi, methapo le lipalesa tsa

tsona ‘moho. Li tšele ka metsing a belang a etsang lithara ebe u

li inela letsatsi le le leng. Letsatsi le hlahlamang, kopanya

motsoako le lithara ea metsi a batang a sesepa ebe u tšella lijalo

tsa hau. Sebelisa masalla a makhasi le methapo ho sireletsa

mobu khahlanong le lebatama la letsatsi.

TOANTŠO:

‘Marigold’ e loantša likokoanyana ka kakaretso, bohloa, hoaba,

maleshoane, seboko sa lehlaka, hammoho le mefuta e mengata

ea mafu joalo ka matheba a fumanoang makhasing (leaf spot) le

lefu le bitsoang ‘blight’.

HOABA

‘MITES’

BOHLOA

MASETLAOKO

leqephe 114 TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONG

Molora oa patsi

• Kopanya khaba e kholo e

tletseng molora oa patsi le

lithara e le ‘ngoe ea metsi a

sesepa. Tlohela motsoako bosiu

kaofela. U sebelise ho fafatsa

likokoanyana ka kakaretso.

• Kopanya khaba e kholo e

tletseng molora oa patsi le lithara e le ‘ngoe ea metsi a sesepa,

kopanya hape le lebekere le tletseng la mafi ebe u boetse u

tšela li lithara tse tharo tsa metsi.

TOANTŠO: Molara oa patsi o phekola ‘mildew’ lijalong le mefuta

e mengata ea likokoanyana.

• Ala molora oa patsi u pota potisa sejalo sa hau, ebe u tšella

hanyane ka hanyane.

TOANTŠO: Likhofu, seseli

PHEKOLO NTLE LE TS’EBELISO EA LIMELA

Lethathamo le latelang ke la ho phekola likokoanyana le mafu lijalong u sa sebelise limela.

Koae

TLHOKOMELISO: Koae e

kotsi haholo kaha e le

chefo bathong le

likokoanyaneng. Etsa

motsoako o latelang ka

hlokolosi.

• Sebelisa liatla tse peli tsa makhasi a

omeletseng a koae kapa li tompi tsa koae.

• Tšela lithara tse hlano tsa metsi ebe u

belisa tsohle metsotso e ka bang mashome

a mararo. Sefa motsoako e be u kopanya le

sesepa. Emela motsoako o fole. Tšella ka

oona ha ‘ngoe ka beke.

TOANTŠO: E loantša seseli, seboko,

hoaba, litšintši le tšupa.

LEBEKERE LE LE LENG

LE TLETSENG LITOMPI

LI LITHARA TSE HLANO

TSA METSI

BELISA METSOTSO E

MASHOME A

MARARO

SEFA E BE U TŠELA SESEPA

CHEFO

sesepa se setala ka ‘mala

se hlatsoang liphahlo

TŠUPA

LIBOKO

SESELI

HOABA

Ke phofshoana e tšoeu e

fumanehang haholo ka

holima lekhasi

Hlobo

Matheba a masehla le

likaroloana tse bopang

lekhasi le ha feela li se li

shoele

TAOLO EA LIKOKOANYANA LE MAFU LIJALONGleqephe 115

Phofo

Kopanya khaba e kholo ea phofo metsing a lithara e le

‘ngoe. Tlotsa bo ka fatše ba makhasi e leng moo li

‘mites’ le hoaba li ratang ho ipata teng. E sebelise

hoseng mohlang ho chesang.

TOANTŠO:

‘Spider mites’, liboko le hoaba

‘MITES’

SEBOKO

HOABA

Lebese

Kopanya lithara ea lesebe le li lithara tse leshome tsa metsi, ebe u tšella lijalo tsa hau e le

ho loantša ‘spider mites’ le ho phekola mafu a kang ‘mildew’ mokopung, ‘blight’ tamating le

litapoleng le ‘mosaic virus’ lipepereng. Tšella ka mor’a matsatsi a mang le a mang a

leshome.

Mokeli-keli /Tee ea Moiteli

Bala sehloho se buang ka ‘Ntlafatso ea mobu’ moo teng ho hlalositsoeng ka botebo ho etsa

mokeli-keli.

• Kopanya kharafu e le ‘ngoe e tletseng ea mosuoela kapa moiteli kahar’a metsi a li

lithara tse leshome.

• Tlohela motsoako ona matsatsi a leshome ho isa ho a leshome le metso e mene.

• Moiteli oa liphoofolo o tlameha ho hlapolloa ka karoloana e le 'ngoe ea mokeli-keli ho

tse ‘ne tsa metsi (1:4). Tee ea mosuoela eona e sebelise e le joalo.

• Fafatsa motsoako ona lijalong tsa hau hangoe ka mor’a matsatsi a supileng ho isa ho a

leshome.

TOANTŠO:

Ka kakaretso e sireletsa lijalo khahlanong le ho futuheloa ke likokoanyana le mafu. Li

boetse li na le matla a ho tebela hoaba, liboko, marutle, maleshoane, ‘mites' le seseli.

SEBOKO

HOABA

‘MITES’

LERUTLE

SESELI

leqephe 116

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 117

SELELEKELA

Ho oa lumelleha hore mefuta e mengata ea lifate tsa litholoana e ka lengoa ho pota lelapa. Li

ka itlhahisetsoa ka mokhoa oa peo, ka ho khaola makalana ho tsoa ho tse kholo, le ho reka tse

nyalisitsoeng ho Bahlahisi ba tsona.

KHETHO EA SEBAKA

Mefuta e fapakaneng ea lifate tsa litholoana e mela hantle maemong a leholimo a fapakaneng.

Tlhaloso e latelang e fana ka malebela hore na ke lifate life tse ka melang ka libaka ho fapana.

TEMO EA LIFATETSA

LITHOLOANA

Libaka tse batang haholo: tseo serame se oelang

hangata Mariha le tseo lehloa le khethehang.

Libaka tse sa bateng haholo: Tseo serame se sa

oeleng hangata, moo lehloa le ts’ohang le khethehile.

Liapole, lipere, liperekisi, matebele,

lipolamolialmonds, morara, licheri, le mabolilana/

apolekose.

Liapole, lipere, liperekisi, matebele, lipolamo,.

lialmonds, morara, licheri, le feekha mabolilana.

leqephe 118 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

Lifate li ka hola nako e telele ’me ho bohlokoa ho khetha sebaka se nepahetseng ho lilema.

Ho hlokahala sebaka se:

• Mobu o tebileng o sa lumelleng metsi hore a eme.

• Letsatsi le lekaneng, se be moathameleng eleng letsoapong le shebileng ka Leboea. Lifate

li se ke tsa lengoa phuleng, le matsoapong a shebileng ka Boroa hobane ha ho futhumale

joalo ka matsoapo a shebileng ka Leboea;

• Moo lifate li ts’ireletsehileng moeeng.

LETSATSA LE SHEBILENG

LEBOEA LE FOTHUMETSE

LETSATSA LE

SHEBILENG

BOROA LE EA

BATA

PHULA E BATANG

Mela ea lifate eka ts’oara moea

’me li ts’oanetse ho tlosoa

Moea o pholileng o

foka ho theosa le

letsatsa o sa senye lithung-thung

Moea o batang o phuleng ha e le Mariha

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 119

Ha nako e atamela Maria lifate li qala ho hlohloreha makhasi e le mokhoa oa tsona oa tlholeho oa ho phomola.

Hore li hlasimolohe phomolong ena ea tsona li hloka mohatsela o khethehileng. Bongata ba mohatsela bo

fapana ka mofuta oa sefate ka nngoe, se seng se tla hloka o mongata ha se seng se tla hloka o fokolang. Empa

ka nako engoe ho etsahala hore khoeling tsa Phuptjane le Phupu ho se ke ha bata haholo, ’me hoo ho etsa

hore lifate li liehe ho lahla makhasi ka hona li lieha ho phomola. Hona ho etsa hore nako ea selemo ha lifate li

boetse li thunya ebe lithunthung lia oela ’me makala a mang a ikhethela ho se hlasimolohe e be a roballa ruri.

Ka hona lifate ha li behe hantle. Ke ka hona ho leng bohlokoa hore ha li lengoa moo ho chesang ho se ke ha

khethoa tse hlokang mohatsela o mangata Mariha.

HO KHETHA MOFUTA OA SEFATE SA LITHOLOANA

Sefate ka seng se na le mefuta e fapakaneng ka hona ho hlokahala hore ho khethoe mofuta ka

mong o tla lokela sebaka se itseng le maemo a teng a leholimo. Mefuta e meng e mela hantle

libakeng tse batang ha e meng e mela hantle ho tse futhumetseng.

Ntho e lokeloang ho eloa hloko ha ho khethoa mofuta ke

phoshoana e fetisetsang botona botsehaling

Mona ho hlokahala hore mefuta e ’meli e fapakaneng ea sefate se ts’oanang e be e

khethehileng;

Mohlala: ho ka lengoa lifate tsa liapole tse bitsoang Granny Smith le Golden Delicious.

• Li tla thusana hore li behe litholoana ka ho romellana phoshoana e nang le botona

bots’ehaling. Lithung-thung tsa mofuta o mong o tla hloka ho neheloa ka phoshoana ea

mofuta o mong. Li hloka ho beha lithung-thung ka nako e le ‘ngoe li be li lumellane e le

hore mefuta ena ka bobeli e tle e behe litholoana.

• Lifate tsena li se ke tsa lengoa li arohantsoe ho feta linoko tse 30 e le hore phoshoana e tle

e tlohe sefateng se seng ho ea ho se seng ka thuso ea linotsi le moea.

• Ho ka lengoa sefate se le seng sa mofuta o itseng le tse ‘ne hoisa bohlanong tsa mofuta

o itseng ho ea ka khetho ea motho ka mong. Hona ho bolela hore ho ka lengoa mofuta o

itseng oa sefate ho feta o mong.

LIFATE TSOHLE

TSE LENGOANG

LESOTHO LI HLOKA

PHOSHOANA NTLE

LE MORARA

leqephe 120 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

Mefuta eo ho ka khethoang ho eona:

Ho na le mefuta e mengata haholo eo ho ka khethoang ho eona, ‘me e mengata e tsoela-pele

ho etsoa. Ka hona ho molemo ho botsa pele litsing tsa tsoaliso ea lifate tsa litholoana hore na

ke mefuta e feng e atlehang hantle sebakeng ka seng.

MEFUTA E RATANG SERAME SE SENGATA MEFUTA E TS’ABANG SERAME SE SENGATA

LEBITSOSE FETISANG

PHOSHOANA

NAKO

EA HO

BUTSOA

LEBITSOSE FETISANG

PHOSHOANA

NAKO EA HO

BUTSOA

LIAPOLE

Granny

Smith: apole

e tala

Ke: Golden Delicious kapa

Starking /Top Red

‘Mesa Granny

Smith;

apole e tala

Ke: Golden

Delicious kapa

Starking /Top

Red

‘Mesa

Golden

Delicious:

apole e ts’hla

Ke: Granny Smith kapa

Starking /Top Red

5 HlakolaGolden

Delicious:

apole e

ts’hla

Ke: Granny

Smith kapa

Starking /Top

Red

15 Hlakola

Starking/

Top Red:

apole e

khubelu

Ke: Golden Delicious kapa

Granny Smith

Hlakubele Starking/

Top Red:

apole e

khubelu

Ke: Golden

Delicious kapa

Granny Smith

Hlakubele

LIPERE

Packhams:

e talanyana

Bon Chretion and ForelleMahareng a

Hlakola

Packhams;

e talanyana

Clapp's FavouriteMahareng a Hlakola

Bon

Chretion;

apole e

ts’ehla

E ea inyalisaHlakubele

Forelle; e

ts’ehla bo

kopaneng le

bokhubelu

Packhams and Bon

Chretion

Maqalong a

‘Mesa

LIURUMU

Santa Rosa:

e khubelu

‘mele kaofela

E ea inyalisa15 Ts’itoe –

maqalong a

Pherekhong

Pioneer; e

khubelu

E ea inyalisa20 Pulungoana

Songold: e

ts’ehla ‘mele

kaofela

Santa Rosa, Laetitia15 HlakolaSongold: e

ts’ehla ‘mele

kaofela

Santa Rosa,

Laetitia

15 Hlakola

Laetitia; e

khubelu

Songold30

Pherekhong

Laetitia; e

khubelu

Songold30 Pherekhong

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 121

MEFUTA E RATANG SERAME SE SENGATA MEFUTA E TS’ABANG SERAME SE SENGATA

LEBITSOSE FETISANG

PHOSHOANA

NAKO

EA HO

BUTSOA

LEBITSOSE FETISANG

PHOSHOANA

NAKO EA HO

BUTSOA

LIPEREKISI

Elberta;

motloha o

mosehla

E ea inyalisa25 Phato1 HlakolaDe Wet;

motloha o

mosehla

E ea inyalisa25

Phuptjane

25 Ts’itoe

Kakamas; e

ts’ehla

E ea inyalisa15 Phato15

Pherekhong

Oom Sarel:

e ts’ehla

E ea inyalisa5 Phato15 Ts’itoe

Early Dawn:

motloha o

mosoeu

E ea inyalisa15 Phato20

November

Boland;

motloha o

mosoeu

E ea inyalisa15 Phato15 Ts’itoe

MATEBELE

Flavortop;

e khubelu bo

lefifi

E ea inyalisa20 Phato5

Pherekhong

Sunlite; e

khubelu ka

ntle e ts’ehla

E ea inyalisa5 Phato5 Ts’itoe

LIAPOLOKOSO

Peeka; e

ts’ehla

E ea inyalisa15 Loetse25 Ts’itoePalsteyn; e

ts’ehla

E ea inyalisa30 Phato30 Ts’itoe

MOKHOA OA HO LEMA LIFATETSA LITHOLOANA

Ho bohlokoa ho lokisa sekoti libeke tse ‘maloa pele sefate se hlongoa. Mobu o phomola hantle

le hore mosuela o sebe kotsi haholo methapong ea sefate.

Tokiso ea sekoti

1. Cheka sekoti sa bophara

le botebo ba linoko tse

80 mahlakore a mane.

Sefate se hloka sekoti

se seholo hore se hole

hantle. Arola mobu o ka

holimo le o ka tlase.

Mobu o ka

holimo Mobu o ka

tlaase

leqephe 122 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

2. Ts’ela emere ea manyolo (10 litres) ka

sekoting. E kopanye le mobu o tsoang ka

tlase.

3. Tsoaka likharama tse 500

tsa superphosphate kapa

kilokharama e le ngoe ea

masapo a sitsoeng.

4. Ts’ela liemere tse peli hape tsa

manyolo li kopanye le mobu o

neng o le ka holimo.

5. Busetsa mobu ka sekoting kaofela.

Mobu o mong oa kaholimo o ka

nkoa sebakeng se seng.

HO HLOMA SEFATE

Tlhokomelo ea sefate se senyane pele se lengoa

• Ha se ts’etsoe ka mokotleng oa polasetiki se

ts’elle khafetsa.

• Ha metloang e sa koaheloa ka letho, e koahele

ka lehlabathe ‘me u koahele ka ‘methe ho fihlela

se hlongoa. Ts’ela methapo ea lifate ka nkhong

ea metsi lihora tse peli ho isa tse tharo pele se

hlongoa.

BEHA LIFATE KA

METSO KA EMERENG

LIHORA TSE PELI

PELE LI HLONGOA

Mobu o ka

holimo le

manyolo

Mobu o ka

holimo

METHA KA LEKOTI-KOTI

LA KHALE LA OLI

Manyolo

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 123

Ho lema sefate se ts’etsoeng ka mokotleng oa polasitiki

Tsena ha ngata li lengoa Lehlabula (Loetse - Pulungoana) ’me li tlabe li hlahisitse makhasi ha

li lengoa.

1 Noesetsa sefate se ntse sele ka moo u sa choatle mobu.

2. Cheka mokoti o lekanang hantle (mokoti o lengoeng pelenyana) le mokotlana oo seleng ka

ho ona.

3. Se nts’e ka mokotleng.

4. Se kenye ka mokoting, koahela methapo hantle, m’e bophahamo bo lokela ho lekana le ba

sona ha se ntse sele ka mokotleng.

5. Karolo ea moo se nyalisitsoeng e tlameha ho hlaha ka holimo ho mobu ka linoko tse

leshome (10 cm).

• CHEKA SEKOTI BOHOLO BO

LEKANANG LE MOKOTLA.

• TABOLA MOKOTLA KA HLOKO

NTLE LE HO SISINYA MOBU O

KOAHETSENG METHAPO.

TLHOKOMELISO:

LENGOLE LA NYALISO EA SEFATE

LE LOKETSE HOBA KA HOLIMO HO

MOBU KA LINOKO TSE LESHOME

(10 cm).

BOLOKA LIFATE MORITING

PELE LI LENGOA

KOAHELA METSO KA

JOANG, MARATH’A-LILEPE

KAPA LEHLABATHE LE

MONGOBO

Lengole la nyaliso ea sefate:

Lifate tse hlaha li mela mebung e fapakaneng le maemong a fapakaneng a leholimo ‘me li na le methapo e

matla. Litholoana tsa lifate tsena ha li tenya haholo li bile li hloka tatso e monate. Lifate tse ling tse seng matla

li ka beha litholoana tse hantle li bile li latsoeha. Ho fumana sefate se methapo e matla le litholoana tse hantle,

metso ea lifate tse hlaha e kopangoa le makala a sefate se behang litholoana tse latsoehang. Mokhoa ona

o bitsoa ho nyalisa sefate; me sena se etsoa ka ho khaola sefate se hlaha ka holimonyana ho metso e be se

kopangoa le makala a sefate se behang litholoana tse monate tse kholo. Likarolo tsena tse peli li hola ha ‘moho

‘me li fetoha sefate se le seng. Lengole moo tsena tse peli li kopantsoeng le tlameha ho ba ka holimo ho mobu

nako eohle ha sefate se lengoa.

Noesetsa lifate

matsatsi a mang le a

mang a mabeli hoisa

ho a mararo

Noesetsa

lifate hang ka

letsatsi

Kutu ea motso

Bokaholimo

ba sefate

10 cm

Lengole la

nyaliso ea

sefate

Lifate tse ka mekotlengLifate tse seng ka mekotleng

leqephe 124 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

Ho lema sefate se sa ts’eloang ka mokotleng

Tsena li lengoa ha ngata Mariha ho isa mafelong (Phupu-Phato).

1. Cheka sekoti se seholo bo fetang metloang ea

sefate seo.

2. Poma ka bohloeki metloang e bonahalang e

utloile bohloko e le ho qoba mafu.

3. Ts’oara sefate hore se be holingoana ka

sekoting ho feta ka moo se neng se le

kateng pele.

4. Koahela methapo kahloko, ts’ela le

lipakeng tsa eona e le hore ho sebe

sebaka se salang. Sefate se ts’oanetse

hore lekane ka botebo bo lekanang le

moo se tlohang teng ka mobung.

5. Karolo ea moo se nyalisitsoeng e tlameha ho hlaha ka

holimo ho mobu ka linoko tse leshome.

6. Hang ha sefate se qeta ho hlongoa, se faole makhasi,

sena se thusa hore se hole ka pele ka ha metloang e

satlo tlameha ho fepa makhasi a mangata.

Lengole la nyaliso ea

sefate le loketse hoba ka

holim’a mobu ka linoko

tse leshome (10 cm).

LINOKO TSE 60

(BOPHAHAMO BA

LENGOLE)

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 125

7. Hore sefate se hole hantle se otlolohile se ts’ehetse ka

ho hloma thupa pela sona ‘me se tlamelloe ho eona.

Ha sefate se ntse se hola se nka sebaka se se ngata, ka

hoo li arohanye hantle ha li lengoa. Liperekisi, lipurumu

le apolokose li arohanngoa ka bolelele ba kharafu tse

tharo (3metres) lipakeng tsa lifate, likharu tse hlano (5 metres) lipakeng tsa mela.

Lipere, liapole le lilamuno tsona e be likharu tse hlano (5 metres) lipakeng tsa lifate le mela.

Noesetso ea lifate tse sa tsoa

lengoa

1. Hatella ka hloko mobu o pota-potileng sefate.

2. Etsa letangoana le tla ts’oara metsi.

3. Noesetsa sefate ka liemere tse ’ne.

4. Koahela mobu o pela sefate

ka joang bo ommeng,

kapa ka lipampiri e le ho

ts’ireletsa mongobo hore

o se lahlahe ha ho chesa,

hape le ho thibela hore

lehola le se hlahe.

5. Metsi a tlohang marulelong a ntlo le a mathang fat’se a ka lebisoa lifateng ka foro e le hore

ha pula e na, lifate li fumane mongobo.

Lengole la

nyaliso ea sefate

le loketse hoba

ka holim’a mobu

ka linoko tse

leshome (10 cm)

Rabara kapa

lelapi le

sireletsang

Joang

leqephe 126 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

6. Sebelisa mekhoa e latelang ho noesetsa lifate:

SelemoHoetla le selemoMariha

1Emere tse peli (20 L) kamor’a matsatsi a

mang le amang a supileng ha ho omeletse.

Emere e le ngoe (10 L) ka mora libeke tse

peli ho isa tse tharo.

2Emere tse tharo (30 L) kamor’a matsatsi a

mang le a mang a supileng.

Emere e le ngoe (10 L) kamor’a libeke tse

peli ho isa tse tharo.

3 le tse latelangEmere tse tharo (30 L - 40 L) ho isa tse

nne kamor’a matsatsi a mang le a mang a

supileng

Emere tse peli (20 L) ka mora libeke tse

peli ho isa tse tharo.

MOKHOA OA HO FEPA LIFATETSA LITHOLOANA

Ts’ebeliso ea manyolo

Kamehla ts’ela manyolo pela lifate feela a se thetse kutu ea sefate, koahela manyolo hore a se

lahle boleng kapa matla.

Lilemo tsa sefateLoetseTs’itoe

1Emere e le ngoe (10 L) ea manyoloEmere e le ngoe (10 L) ea manyolo

2Emere tse peli (20 L) Emere tse peli (20 L)

3Emere tse tharo (30 L) Emere tse tharo (30 L)

4Emere tse nne (40 L)Emere tse nne (40 L)

5Emere tse hlano (50 L)Emere tse hlano (50 L)

Ho tloha selemong sa

bohlano ho ea pele ts’ella

ka metsi a lekanang ka

selemo.

Joang

Manyolo

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 127

TLHOKOMELO EA LIFATE

Tlhakants’uts’u

Ho tloaelehile hore lifate ho

mela ‘moho le limela tse ling

ka tlhaho, ha li lengoe li le ling

li ka hlaseloa ke likokoanyana.

Ka hoo ho molemo ho li lema

le lijalo tse ling tsa mefuta

hore li thusana le ka ho tebela

likokoanyana tse ling.

Ho ka ba bobebe hape ho lema

lijalo tse butsoang ka nako e

khuts’oane lipakeng joalo ka

habore le harese tse e tlare ha li

shoa li etse mosuoela bakeng sa

lifate.

Empa ho ka lengoa hape le tse

nkang nako e telele joalo ka

lesere tseo le tsona li tla heloa

ho etsa mosuoela kapa eona

furu ea liphoofolo.

Mafu le likokoanyana

Ho lema lifate tse phetseng hantle tse hlokang mafu ke mohato oa pele hobane li tseba ho

mamella mafu le likokoanyana. Sebelisa manyolo a mangata ‘me li hlaolele khafetsa.

Mekhoa e meng ea ho etsa lifate tse phetseng hantle:

• Ho lengoa hoa menkhane, leeks le konofolo e tebela likokoanyana tse ka

senyang lifate.

• Linots’i li ka ruuoa e le hore

li tsebe ho fetisa phoshoana e

etsang litholoana.

Bona hore likokoanyana tse

kang bo-’mantsoai-tsoai,

seroala-nkhoana, maleshoane

le maroana, le liqaqana li ba

teng hoba li ka ja liboko le tse

ling tse ka senyang lifate le

litholoana.

TEMO EA

LIJALO LE

LIFATE ’MOHO

LIPALESA TSA

MARIGOLD

LINOTS’I

leqephe 128 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

Hoaba

Maleshoane

BO-MALESHOANE BA JA

HOABA LE LIKOKOANYANA

TSE LING

BOBI BO JA BOROKU

LIROALA-NKHOANA LE TSONA LI JA

LIKOKOANYANA TSE FAPAKANENG

MOFUTA O MONG OA BOBI O BEHELA KA HARE HO

LIBOKO TSE JANG LITHOLOANA E BE MOHLA MAHE A

QHOTSOANG E BE A JA LIBOKO TSE JOALO

LEFEHLO LE JA LINTSINTSI,

HOABA LE MONOANG

LINQAQANA LI JA LIBOKO LE LIKHOFU

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 129

• Ritela metsoako e ka nkhelang likokoanyana tse senyang ha mpe:

– Konofolo le hanyanese: Khabela kotola ea konofolo kapa ea hanyanese li inele ka

likhabaneng tse peli tsa parafini letsatsi lohle. Sefa motsoako ona,’me o tsoake le metsi

a halefo ea lithara. Seha kotola ea sesepa sa “sunlight” se setala ka lehare, se ts’ele ka

motsoakong ho fihlela se thuheile. Hona ho tla thusa hore motsoako o lule mahabeng a

sefate.

– Motsoako oa Koae: Motsoako ona o lokela ho sebelisoa ka hloko e kholo ka ha o le

chefo likokoanyaneng tsa bohlokoa joalo ka linots’i le tse ling, o oa libolaea. Belisa

litompi tsa sikarete kapa koae ka lithareng ea metsi.sefa motsoako ’me o hlapolloe ka

lithareng tse peli tsa metsi joale o fafatse lifate.

– Sefi sa lintsintsi ka litholoana tse bolileng:

Lintsintsi tsa litholoana li shemola le ho behela

mahe ka hara tholoana. Liboko tse nyane li

qhotsetsoa kahare ho tholoana ebe lia e bolisa.

Litsintsi tsena li rata ho ja lithoaloana tse

butsoitseng joalo ka morara, lilamuni le lipolamo.

Metsi a kopaneng le lero la litholoana le tsoekere li

ka sebelisoa e le ho ts’oasa lintsintsi tse joalo.

– Mokhoa o mong oa ho ts’oara ntsintsi ea

litholoana ke ho tsoaka “Bovril kapa Marmite” le

chefo e kang motsoako oa koae joaloka’ tlaloso e

boletsoeng ka holimo.

• Mokhoa o mong oa ho thibela lintsintsi

e ka ba oa ho thonaka litholoana tse

oeleng tlasa lifate tse bolileng letsatsi

le letsatsi, ’me li t’seloe ka emereng e

tletseng metsi a tla thusa hore liboko

li tebe kahara ona. Litholoana tse

joalo li ka sebelisoa ho fepa likhoho le

likolobe. Ho bohlokoa hore liboko tseo

tse nyenyane li se thetse fats’e ka ha

li fumana monyetla oa ho tsoa kahara

litholoana e be li kena mobung joale li

qalelle ho qhotsa lintsintsi tse ling tsa litholoana.

leqephe 130 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

• Thatela sefate ka lesela kapa pampiri e tlotsitsoeng ka

kirisi ‘empa etsa hore e se thetse sefate ka ha e chefo

sefateng, likokoanyana tse nyane tse hloang sefate li

tla tsoaseha ebe li a shoa.

• Mafu a kang mildew e leng mofuta oa hlobo, phofshoana e

ts’oeu e atisang ho bonahala mahabeng a liapole le lipere,

black spot e leng matheba a mats’o a atisang ho bonahala

mahabeng a lifate le litholoaneng, leaf curl e leng ho sosobana ha mahaba ho bonahalang

hangata lifateng tsa liperekisi le ho tsa matebele e behoa taolong ka ho hlohlora lerole le

ka fumanehang lifateng kapa litholoaneng ka lime sulphur kapa copper-oxychloride, ’me

meriana ena e ka fumaneha mabenkeleng a rekisang lipeo.

POLOKO EA LITHOLOANA

Ho boloka litholoana ka mokhoa oa ho li omisa, ho li ts’ela libotlolong kapa ho etsa jeme ke

mokhoa o nepahetseng haholo oa ho li boloka nako e telele.

Ho omisa litholoana

Haho thepa e khethehileng e

hlokahalang sebakeng sa ho

omisa litholoana, le hoja liomisi

tse entsoeng ka mokhoa o bonolo

li ka thusa. Tholoana e omme ha

fela ho se na metsi a tsoang ka

nako eo e pepetoang.

Li ka lokisoa ho latela liresepe

tse tlang ho latela eaba li behoa

moo ho tsetsitseng kapa holima

boto. Li ka omisetsoa ka tlung

kapa ka ntle letsatsing. Ka

mokhoa o ts’oanang, ho molemo

ho li koahela ho li ts’ireletsa

likokoanyaneng le leroleng le

ka li bolisang, li ka koaheloa

ka lesela, pampiri kapa terata e

ts’esanyane (wire mesh).

HO SOSOBANA HA LEKHAPETLA

LA SEFATE SA PEREKISI

LETHEBA LA

LEKHAPETLA

Liresepe

ho tokisetsong ea

ho omisoa oa litholoana:

• Liperekisi, lipolamo le mabolilana:

seha litholoana lihalefo e be u tlosa tholoana

kahare. Beha litholoana holima terei li shebile

holimo.

• Liapole: Ebola liapole e be u nts’a litholoana tse

kahare. Li khabele ka mokhoa oa selikalikoe (rings) e

be a hanyeoa terateng holima setofo se chesang. Liapole

li hloka hore li ome ka potlako ka ha li fetola ’mala, li

ba sootho kapa li be nts’o joale e ba ha li sa shebahala

hantle sebakeng sa ho jeoa.

• Lipere: Li ebole ’me o tlose litholoana tse ka

hare. Etsa motsoako oa metsi a lithara tse peli

le letsoai ebe li karoloana tse sehiloeng la

lipere li akheloa ka teng. Li nts’e ka

motsoakong e be ua li omisa ka

tloaelo.

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 131

Ho ts’ela litholoana ka libotlolong

Ho ts’ela litholoana ka libotlolong ke mokhoa o bonolo oa hoba le litholoana tse tsoekere le

tatso e monate ka lapeng selemo sohle. Ho tla hlokahala theko ea libotlolo tsa polokelo tse

nepahetseng ho netefatsa hore litholoana ha li bole. Libotlolo tse nepahetseng ke tse nang le

sekoahelo sa ts’epe le rabara kapa libotlolo tsa mofuta o sothoang likoahelo ho qoba hore moea

o se kene.

FOREIMI EA BOSEKA

FOREIMI E OMISANG EA LELAPI LA CHISI

FOREIMI E OMISANG

EA TERATA

1. TLOSA LIKHONO3.TS’ELA SIRAPA E PHOLILENG

2.PAKELLA LIBOTLOLO KA

LITHOLOANA TSE HLOEKILENG

4.BEHA LIBOTLOLO

HOLIM’A MAJOE

KA PITSA HO

QOBA HO

PEPERANA

5.KOAHELA LIBOTLOLO KAMOR’A HO BELISA

leqephe 132 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

• Ho hlokahala litholoana tse sa butsoang haholo. Liperekisi, lipurumu, le liapolekose li ka

arola ka ho lekana. Lipere le liapole li hloka ho ebeloa.

• Libotlolo li hloka hore li bolaoe likokoana-hloko (sterilize) pele li ts’eloa litholoana ka ho li

belisa ka metsi ‘moho le likoahelo tsa tsona nako ea metsotso e leshome.

• Libotlolo li ts’eloe litholoana tse hloekileng.

• Ts’ela sirapa: Halefo ea kopi ea tsoekere metsing a futhumetseng a lilithara tse peli le

halefo. Thetsa-thetsa botlolo ho netefatsa hore haho moea o tlaba teng lipakeng tsa

litholoana.

• Belisa litholoana tse ka libotlolong nako ea hora le halefo: Beha likoahelo le lokolohile

botlolong ‘me libotlolo li behoe holim’a majoe a manyenyane ka pitseng e kholo e ts’etseng

metsi. Metsi a loketse ho koahela libotlolo.

• Nts’a libotlolo ka pitseng kamor’a metsotso e leshome e pholile. Tiisa likoahelo ho lekana.

Ho etsa Jeme

Litholoana lia tiea ha li belisitsoe ‘moho le tsoekere ka lebaka la boteng ba lero le bitsoang

“pectin” le hlahang ha litholoana le tsoekere li bela. Litholoana tse ling li khona ho etsa jeme

ha bobebe ho feta tse ling hobane li na le pectin e ngata.

Litholoana tse ntle bakeng sa ho etsa jeme: Liapole, lipurumu, liperekise le liapolekose.

Litholoana tse ling li hloka pectin ka mokhoa oa lero la lamune (1 lemon/kg ea tholoana).

Litholoana tsena ke licherri, feekha le merara.

Rasepe:

1. Hloekisa ‘me u khaole tholoana ka likaroloana tse

nyenyane, likhono le maqeba a mang li tlositsoe

2. Ts’ela litholoana ka pitseng. Metsi a

koahele litholoana. Belisa ho fihlela

ho ba bonolo.

3. Ts’ela tsoekere. Ho hlokahala

tsoekere e lekanang le litholoana.

Litholoana tsa boima ba kilograma

ele ‘ngoe bo lekane le kilograma ea

tsoekere.

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 133

4. Ts’ela lero la lamuni haeba ho sebelisoa litholoana tse

haelloang ke pectin.

5. Belisa butle metsotso e leshome hoisa horeng ho fihlela

jeme e loketse ho tiea. Ho fumana bonnete bona, ts’ela

jeme e nyenyane sekotloloaneng ho fihlela e pholile. Ha

bokaholimo boba thatanyana joalok’a jeli ke sesupo sa hore

jeme e tiile ‘me e ka ts’eloa ka libotlolong.

6. Belisa libotlolo metsotso e leshome. Ts’ela jeme libotlong

tse ntseng li chesa. Koahela ka thata. Li lumelle ho

phola.

KOAHELA LIBOTLOLO TSE

TS’ETSENG LITHOLOANA KA

PAMPIRI E BOKA

leqephe 134 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

HO FAOLA LIFATETSA LITHOLOANA

Selelekela

Ho faola lifate ke ho li tlosa likarolo tse ling tsa tsona e le ho atlehisa kholo ka mokhoa o

ts’oanang. Ho tloaelehile hore ke makaee, kutu kapa makhasi, athe methapo kapa tsona

litholoana ekaba karolo tse ling tse ka faoloang ho atlehisa kholo ea sona ka mokhoa o

ts’oanang. Tholoana e atleha hantle makaleng a macha ho feta a khale. Ka hona, sefate se

metseng makala a macha kamor’a ho faoloa se bea litholoana tse atlehileng ho feta se sa

faoloang hohang.

Ho lifate tse etsang pete e thata (tholoana) joalo ka

liperekisi, lipurumu, le apolokose, le tse pete e bonolo

joalo ka apole, pere le mefuta ea lilamonu, li ka beha

selemo sa pele empa tsa beha ha nyenyane selemong se

hlahlamang kapa tsa se behe hohang. Makala a tsona

a ka imeloa ke litholoana tse ngata ‘me a robeha, ke ka

hoo ho hlokahalang hore ho fokotsoe litholoana e le ho

thibela sena le hona ho fa tse fokolang monyetla oa hore

li atlehe hantle. Hona ho ka thusa hore litholoana tse

beoang ke sefate se joalo li be nyane ka palo empa li be

tenya, ho feta ha li ka ba ngata empa li le ts’esanyane.

BOLELELENG BA METHARA BA LEKALA HO SALE LITHOLOANA TSE 7-8,

KAPA LITHOLOANA TSE ‘NE BOLELELENG BA SEPHAKA.

LIPEREKISI LE LIPOLAMO

10-12 cm

12 cm

Litholoana

li ka qalella ho

fokotsoa makaleng

libeke tse 6-8 ha li lekana

le mapanaki, ‘me boleleleng

ba mithara ba lekala ho

sale litholoana tse 7-8,

kapa litholoana tse ‘ne

boleleleng ba

sephaka.

LIAPOLE LE LIPERE

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 135

Mabaka a ho faola lifate tsa litholoana

Ho faola makala sefateng sa lithoalaona ho etsa hore:

• Sefate se be matla khahlanong le meea e ka se robang.

• Sefate se tsebe ho jara boima ba litholoana.

• Kotulo ea litholoana e be bobebe hobane se sa phahama.

Ho faola sefate sa litholoana ho thusa ho eketsa khanya le ho foka hoa moea lipakeng tsa

makala ‘me sena se thusa ho fokotsa mafu le hore litholoana li bope li be li butsoe ka potlako.

Ho faola lifate tse ‘nyane tsa litholoana

Lilemong tse tharo tsa pele ho bohlokoa ho bopa sefate kamoo u lakatsang hore sebe ka teng,

‘me hona ho tla fokotsa mosebetsi oa ho faola makala a mangata ha se sentse se hola.

Ho faola lifate tse kholo tsa litholoana

Sefate se qalang ho faoloa

se se se holile se hloka ho

faoloa haholo, ka hona se

ka beha palo e fokolang ea

litholoana selemong seo, ‘me

sa beha haholo selemong se

hlahlamang.

Mehato e lateloang

ea ho faola lifate tsa

litholoana

Kamehla faola lifate ha

ho omme ho phema mafu

maqebeng a bulehileng.

• Mohato oa pele: qala ka

ho tlosa makala a omeng a

nang le ts’oaetso ea mafu.

• Mohato oa bobeli: tlosa

makala a palamaneng,

a atamelaneng kapa a

thetsanang. Poma ka tsela

e bontsitsoeng setsoantsong

se latelang.

SELEMO SA PELE

SELEMO SA BOBELI LE TSE LATELANG

leqephe 136 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

• Kamehla poma makala ohle a hlahang katlase ho leqeba

moo sefate se nyalisitsoeng teng, ka ha makala ao a

tla jella karolo e ka holimo ho leqeba matsoai ao e a

hlokang.

• Lifate tsa litholoana li faoloa hore li bulehe bohareng kapa li shebe holimo.

• Hangata makalana a behang litholoana ke a mahlakoreng a lekala le bohareng eleng lona

le tsoereng boima ba sefate, ha ele a sa kobehang a robeha ha bobebe ha meea e tla ka

sekhahla. Ka hona ho molemo ho sia lekala le bohareng le a mahlakoreng e le ho akofisa

tlhahiso ea litholoana ho feta ho hola ha sefate.

SEFATE SE TLA

ITSETLEHA

MAKALA A

PALAMANENG

MAKALA A NA A TSEKISANA

KHANYA LE MOEA LELENG LE

TLAMEHA HO TLOSOA HAPE

ELE HO LEKANYA BOIMA BA

SEFATE

HO BULEHA

BOHARENG

(KOMIKI):

HONA HO LUMELLA

MOEA LE KHANYA

EA LETSATSI HO

KENELLA MAKALENG

OOHLE. HANGATA

HO ETSOA LIFATENG

TSA LIPEREKISI LI

LIPOLAMO

HO SHEBA

HOLIMO HA

LEKALA LE

BOHARENG:

MOKHOA ONA HA

O NKE SEBAKA SE

SE HOLO JOALO KA

O BULEHILENG. O

SEBELISOA HAHOLO

LIFATENG TSA

LIAPOLE LE LIPERE

Khaola

mona

K’holloro

CUT AWAY

BRANCHES BELOW

THE GRAFT UNION

Bokaholimo ba mobu

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 137

Sebaka se

bulehileng

pakeng tsa

sefate le

lekala

Sebaka se senyenyane

pakeng tsa sefate le

lekala

KHOLO EA MAKALA A

SHEBILENG MAHLAKORENG A

BOELE A SHEBE HOLIMO

KHOLO EA MAKALA A

SHEBILENG HOLIMO

SEBAKA SE TLAASE

SE THABELOANG KE

KHOLO EA MAKALA

KA HOLIMO:SEBOPEHO LE SEBAKA BAKENG SA MAKALA A LITHOLOANA

Likarolo tsa sefate tseo ho ngotsoeng ka tsona holima ho faola lifate maqhepheng

a latelang:

MOTSO O MOHOLO

LEHLOMELA

MAKHASI

LEKALA LA BOBELI

LEKALA LE KA SEHLOHONG

KUTU EA SEFATE

MOO SEFATE SE

NYALISITSOENG

LEKALA LA SELEMO

SE LE SENG

KETELLA PELE

LEKALA LE LILEMO

LI PELI

LEIHLO LE

BEHANG

THOLOANA

moo lekala

le hlahang

leihlo le behang

tholoana

makala a

mahlakoreng

leihlo le behang

tholoana

leqephe 138 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

Ho faola lifate tse etsang li-pete

Ho tseba hore na sefate se beha litholoana joang, ho ka

thusa hore na se faoloe jaong:

KA HO LE LETS’EHALI:

MAKALA A BEHANG LIPEREKI

KA HO LE LETONA:

FRUIT SPUR ON OLDER

WOOD OF PLUM

LATERALS AND FRUITING

SPURS.

Khaola lekala ka holimonyana ho moo leihlo le leng hona teng e le ho khothaletsa ho

hlaha ha lekala le lecha joalo ka ha ho bontsitsoe setsoantsong se ka tlase.

LIPEREKISI:

tholoana e hlaha

makalaneng a ngoahola

feela.

LIPOLAMO: tholoana e

hlaha makalaneng a lilemo

tse peli tse fetileng kapa

a khalenyana ho

moo.

5 cm

1. Nakong ea ho lema sefate:

Poma metso ea sefate pele u selema, ‘me le sona se pome

bophahamo ba lengole, e leng linoko tse mashome a

tseletseng (60cm). Hona ho tla thusa sefate hore makala a

sona a hole a ea mahlakoreng ho feta ho ea holimo.

Linoko tse 60

(Bophahamo ba lengole)

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 139

2. MARIHENG A PELE:

• Khaola bokaholimo ba makala a maholo.

• Poma makala a maholo ka holimo, Makaee a mangata

a tla be a hlahile makaleng a maholo. Siea makaee a

2-3 lekaleng kangoe; lekalana la pele le be bolelele ba

seatla ho tloha lekaleng, la bobeli le be leteletsana,

joalo joalo.

3. Mariha a bobeli le a bararo sefate se lengoe:

• Fokotsa hanyenyane bo kaholimo ba makala a maholo kaha ha a ka khaolelloa tlaase a tla

lieha ho beha litholoana.

• Khutsufatsa makaee ka senoko holima leihlo le thuntseng kapa moo le neng le pongoe

selemo se fetileng.

• Khutsufatsa

makalana a

mahlakoreng a

lekaee. Siea a

2-3 lekaeeng ka

leng.

Selemong sa

boraro litholoana

li tla hlaha

makaleng ona oa.

Ha a se a tiile, a

faole hanyenyane

Mariha a mang le

a mang.

Ho faola makala a mahlakoreng:

MARIHENG A

PELE KHAOLA

BOKAHOLIMO BA

MAKALA AMAHOLO.

SENA SE BITSOA ”HO

THOPA SEFATE”

lekala le leholo

makalana a

mahlakoreng

makalana a

mahlakoreng

makalana a makhuts’oane

Linoko tse 40

(Bolele ba sephaka)

lekala le

leholo

makalana a

mahlakoreng

makalana a

mahlakoreng

makalana a makhuts’oane

leqephe 140 TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANA

Ho faola lifate tsa litholoana tse sa beheng li-pete

Lifate tsena li qallela ho beha litholoana selemong sa bohlano. Litholoana tsa teng li ka khuoa

tsa butsoa li se sefateng. Mokhoa o amoheloang oa ho faola ke oo makala a shebileng holimo.

Litholoana li hlaha makalaneng a manyenyane a mahlakoreng ho tloha makaeeng, a beha

lithoalana lilemo tse ngatanyana.

Ho faola lekhetlo la pele

• Khaola sefate se lengoeng ho isa bophamong ba lengole. Fokotsa makala a maholo u sie le

le leng le bohareng, e be u siea makaee a mabeli lekaleng ka leng.

• Mariheng a bobeli le a boraro fokotsa makala a maholo le makaee, u siee makala a 2-3 a

mahlakoreng ho tloha lekaeeng ka ngoe.

NAKONG EO SEFATE

SE LENGOANG

SE PONGOA

BOPHAHAMONG

BA LENGOLE

MARIHENG AHLAHLAMANG

KHAOLA BOKAHOLIMO HO

SALE MAKALA A MABELI

LEHLAKORENG LA LEKALA LE

LENG LE LE LENG

KHAOLA MAKALA HO

ETSA SEBOPEHO SA

”PYRAMID”

MARIHA POMA

MAKALA OHLE ELE

HORE A AROHANE

KA BOLELE

BA SEPHAKA

HO TLOHA

SEFATENG







lekala le

leholo makalana a

mahlakoreng

TEMO EA LIFATE TSA LITHOLOANAleqephe 141

Ho faola merara

Merara e beha litholoana lehlomeleng la ngoahola leo lona le hlahang ho la ngoahola koola.

Haeba le beha lehlomeleng la khale ho feta moo le tla beha litholoana tse nyane.

• Mariheng a pele poma lekala ho ea boleleleng ba linoko tse mashome a mararo (30 cm).

• Mariheng a bobeli faola makala haholo o siee a 3-4 a bolelele ba linoko tse mashome a

mararo ho isa ho a mane (30-40 cm). Siea makalana ao lehlomela le tla mela ho ona.

• Selemong sa boraro le tse sehlahlamang tlosa boholo ba lehlomela u siee ho lekaneng

bakeng sa beha litholoana.

leqephe 142

TLHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHOleqephe 143

TLHAHISO LE POLOKO EA

PEO EA MEROHO

Ho ipolokela peo ea hau ho ka u thusa ho ba sehoai se ikemetseng. Hona ho u fa boikhethelo

ba hore mofuta oa sejalo seo u batlang ho se lema u se fumane ha bobebe ntle le ho se reka.

Ho teng mefuta e mengata ea peo ea meroho e ka fumanehang ho Bahlahisi ba bangata le

libakeng tsa thekiso eo sehoai ka bomong se ka atlehang ho ipolokela eona kamor’a ho e lema.

Ho lema peo e le ho hlahisa peo e ngoe, ho tlama hore peo e joalo e kene mobung ‘me e bole e

le hore e tsebe ho hlaha, ho lema le ho baballa sethopo sa limela tse phetseng hantle ho fihlela

li holile, hona ho tla thusa hore peo ea tsona e tsebe ho kotuloa ‘me e bolokeloe ho sebelisoa

selemong se hlahlamang.

Limela li tseba ho ikamahanaya le maemo a moo li lengoang teng lekhetlo la pele ‘me li

hlahise peo e nang le makhabane a joalo, e ka tsebang ho hlahisa lijalo tse phetseng hantle tse

ka atlehang ho mamella maemo a sebaka se joalo.

Lifate tsa litholoana li nka lilemo tse ngata li ntse li hola, ‘me ho bohlokoa ho li lema sebakeng

se nepahetseng e sa le qalong.

leqephe 144 LHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHO

HO HLAHISA PEO E HLOEKILE

Lijalo tse nyalisoang ke moea kapa ke linotsi li hloka ho arohanngoa le mefuta e meng ea bo

tsona e le ho thibela hore li se inyalise. Mekhoa e sebelisoang ho thibela sena ke e latelang:

• Lema libakeng tse fapakaneng: Lema mefuta e ‘meli ea lijalo e ka inyalisang e arohane

bonyane ka sebaka se ka etsang halefo ea lebala la bolo ea maoto kapa ho feta (50 m).

Likokoanyana tse ngata tse ka fetisang peo ha li tsebe ho fofa ho feta sebaka se sekaalo,

ka ntle ho linots’i tseo tsona li ka fofang likilometara tse ’ne. Litsitiso tse ling tse ka

etsoang ho thibela peo ho fetisoa ke moea kapa likokoanyana ke ho lema lifate, ho etsa

makhoakhoa kapa marako a ka thibelang phetisetso e joalo.

• Lema ka linako tse fapakaneng: Mokhoa ona o sebelisoa hangata lijalong tse etsang

lithung-thung ka nako e le ngoe joalo ka poone le sonobolomo. Ho inyalisa ho ka qojoa ka

ho lema mefuta e behang lithung-thung ka nako tse fapakaneng e le hore phoshoana ea

botona e tle e se ke ea fetela bots’ehaling ka nako eo e lebeletsoeng.

• Ho khukhumetsa: Sena se etsoa ha ngata

lijalong tse behang lithung-thung nako e telele,

joalok’a kh’abeche le chilisi. Sireletsa lithung-

thung ka lesira e le ho thibela likokoanyana ho

ka fetisa phoshoana ‘me e be ho nyalisoa ka

letsoho.

• Li khukhumetse ka matsatsi ho fapana:

Mokhoa ona o sebelisoa ha ngata ho thibela

phoshoana ea sejalo se seng ho ea ho se seng,

‘me ho ke ke hoa nyalisoa ka letsoho. Mofuta

o mong oa sejalo o oa koaheloa ha o mong

o tloheloa hore linotsi li o nyalise. E be se

ts’oanang se etsoa mofuteng oa bobeli, ha li se li

nyalisitsoe li koaheloa ho fihlela lithung-thung li

oele.

HO KHETHA LE HO KOTULA PEO

Ho ka nka nako e kae?

Tse behang ka selemo:

Tsena ke lijalo tse phelang le ho beha peo ea tsona ka nako e khuts’oane feela e be lia shoa.

Sena se nka likhoeli tse ts’eletseng hoisa tse robong. Mohlala ke tamati.

Tse behang kamor’a lilemo tse peli:

Lijalo tsena li hlaha Lehlabula la pele li lingoe, li robale Mariha e be ha Lehlabula le thoasa

lia thunya ‘me li behe peo Hlabuleng la bobeli. Boholo ba tsona li tsoa Europo moo ho batang

HO KHUKHUMETSA SEJALO SA CHILISI

TLHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHOleqephe 145

haholo ‘me ho se bobebe hore semela se behe

peo ka selemo se le seng. Sena se nka likhoeli

tse 18. Mehlala ke kh’abeche, cauliflower,

lihoete, parsnips, turnips le rapa

Tse phelang nako e telele:

Tsena li phela lilemo tse ngata li sa shoe.

Boholo ba tsona ke lifate tsa litholoana le

lihlahla ‘me ha ho meroho e oelang sehlopheng

sena.

Mokhoa oa ho khetha peo

• Peo e tlameha ho ba le boleng bo ts’oanang hantle le ba lijalo tseo e tsoang ho tsona. Haeba

ho lengoe sejalo se se telele peo e kotuloe sejalong se se telele. Ha tholoana e fapane le ea

sejalo se jetsoeng peo e tla fapana.

• Tlos’a lijalo tse bonahalang li fapane le tseo peo e tsoang ho tsona pele li thunya. Mehlala

ke tse holang butle, tse kulang kapa tse nang le mafu le tse behang peo pele ho nako.

• Kotula peo lijalong tse phetseng le ho shebahala hantle.

• Kotula peo ho tse sebetsang hantle tlas’a maemo a thata tse sa ts’abeng mafu le

likokoanyana.

• Kotula peo ea lijalo tse phetseng hantle feela, haeba makhasi a tsona a bolile kapa tsona

litholoana se ke ua nka peo ea tsona ho ba mafu a joalo a ka fetela lilemong tse tlang.

• Se kotule peo ea lijalo tse behang peo pele ho nako ea tsona. Ha u kotula peo ea tse behang

pele ho nako u khetha peo ea tse tla beha peo pele ho nako. Sena se bohlokoa merohong e

kang spinichi le selae moo nako ea ho beha mahaba e leng telele.

• Kotula peo ha e butsoitse. Peo e sa butsoang e hana ho hlaha ha e jaloa. Peo e butsoitseng

haholo e bola pele e jaloa.

• Se kotule peo e lomiloeng ke likokoanyana kapa e maqeba. Peo e mela ha feela e feletse.

• Se kotule peo e nang le mafu kapa hlobo le ha e le mafome.

Mokhoa oa ho tseba ho fumana

peo

Lihlooho tsa peo

1. Lijalo tse ling li na le mekotlana e ts’etseng

peo, joalok’a linaoa le lierekisi tse bitsoang

“legumes”. Li tseba ho inyalisa ka hona ha li

hloke ho aroloa.

Kotula peo

bonyane lijalong tse

ts’eletseng tsa mofuta oo u

batlang ho o boloka. Lijalong

tse ling joalo ka hanyanese kotula

peo ea lijalo tse 20, sonobolomo le

poone u hloka peo ea tse 50-100.

Mefuteng e mebala e fapakaneng ea

poone e ka lahla mebala e meng

le makhabane a ho loants’a

likokoanyana ho ka khethoa

lijalo tse ‘nyane ka

palo.

leqephe 146 LHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHO

2. Lijalo tse e tsang mahaba

a jeoang joalok’a selae le

sepinichi li hlahisa lekaleng

bohareng. ‘Me thung-thung le

peo e hlaha hona le kaleng le

joalo.

3. Mefuta ea kh’abeche e qala ka ho etsa hlooho kapa mahaba

a thata selemo sa pele sa kh’abeche, cauliflower, broccoli,

kholrabi, kale, le sepinichi. Selemong sa bobeli e be lekala le

jereng thung-thung le ea hlaha ‘me le behe peo. Sena se nka

likhoeli tse 18.

Lelapa lena la kh’abeche le hloka linotsi le mefuta e meng ea

likokoanyana ho fetisa phoshoana e etsang peo. Lijalo tse seng

ka tlase ho ts’elela tse seng ka holimo ho 20. Sejalo se le seng

se ke ke sa hlahisa peo ‘me mefuta e na e ea nyalana lelapeng

lena ka hoo ho molemo ho arola mefuta e fapakaneng e le ho

fumana peo.

4. Tse behang ka tlase joalo ka

lihoete: kotola e qala ho ba thata

e be e hlahisa lekala leo lithung-

thung le peo li tla behoa ho lona.

Sena se nka likhoeli tse robong ‘me

likokoanyana li fetisa phoshoana

ho tloha karolong engoe ea sejalo

ho ea ho engoe. Mefuta e meng e

oelang lelapeng lena e its’oarang ka

ho ts’oana ke celery, parsely, fennel

le liparsnip.

5. Tse behang ka tlase joalo ka

hanyanese: Mothapo o thunyang o

loka mokhahlelong oa bobeli ha ho futhumetse.

SELAE

KH’ABECHE

LIHOETE

HANYANESE

TLHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHOleqephe 147

Tse ling tse oelang lelapeng lena la bo hanyanese ke liki, shallots, konofolo, le eee. Tsena li

nyalisoa ke linots’i ha ngata. Phoshoana e ka fetela lithung-thung tsa sejalo se le seng kapa

se fapakaneng sa lelapa le le leng. Peo e tlameha ho kotuloa lijalong tse ka bang 20 e le hore

mofuta ona o lule o le matla. Peo ha e butsoe ka nako e le ngoe ‘me e tlameha ho kotuloa ha e

ntse e butsoa sejalong ka ngoe, hobane e tla qhoma e fofe le moea.

Tlohela peo e omele sejalong. Ho tse qhomang ha li omme li kotule pele li oma e le ho qoba

hore li tle li qhome li fofe le moea. Mohlala ke selae, lihoete, parsnips le hanyanese.

Litholoana tse behang peo

• Tholoana e hlaha ha nyaliso e etsahetse ka

katleho kahar’a tholoana ‘me peo e hlaha ka

hara tholoana.

• Tholoana e kotuloa ha e butsoitse phere.

Mohlala ke tamati, chilisi, pepere.

• Tamati le lipepere li ea inyalisa. Tse ling tsa

lelapa lena joalo ka chilisi le eggplant tsona li

hloka ho nyalisoa ke linotsi kapa moea ‘me ka

hona li hloka ho aroloa le mefuta e meng e le

ho qoba hore li se nyalane tsa hlahisa mehlolo.

• Mekopu, mahapu, le mehope le tse oelang lelapeng

leo li kotuloa ha li se li butsoitse phere ‘me li tloheloe

hore peo e butsoe ho qeta.

Hona le mefuta e mengata ea mekopu le mahapu. ‘Me

mefuta ena e fapakaneng ea mekopu e ka nyalana

empa ha e nyalane le mahapu le licucumber kapa

limarrow tse oelang lelapeng le le leng.

Lithung-thung tse tona li hlaha melebong e metelele

e mesesanyane ‘me li buleha pele ho tse ts’ehali tse

hlahang melebong e mekhuts’oane ‘me tse nang le

kotolanyana ka hare.

Li-cucumber le li-marrow li tlohelloa hore li butsoe phere

pele li kotuloa, li-cucumber li ba sootho ha li-marrow li ba

ts’ehla ha li butsoitse ‘me liba tenya.

CHILISI

PEPERE

MEFUTA E FAPAKANENG EA MEKOPU

LIPALESA TSE TONALE TSE

TSEHALI SEFATENG

leqephe 148 LHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHO

Peo e jeoang

Mehlala ke poone, linaoa, lierekisi le sonobolomo. Tsena li tlohelloa sejalong ho fihlela li holile

li bile li omme.

U ka tseba joang ha peo e lokela ho kotuloa?

1. Tholoana e etsa molumo o moholo ha e butsoitse e be e ea kotuloa. Mohlala ke mokopu, le

li-cucumber. Ho molemo ho tlohela peo kahar’a litholoana tsena kamor’a ho kotuloa hore e

butsoe phere.

2. Mebala, boholo le sebopeho sa tholoana; mehlala ke tamati le chilisi. Pepere e tala e

tlameha ho tloheloa hore e be khubelu ha e le tala ha eso butsoe.

3. Ho qhoma ha mekotla; joalo ka linaoa le lierekisi.

4. Ho oma ha lithung-thung le mahaba, mehlala ke lihoete, sepinichi, le kh’abeche.

TLHOEKISO EA PEO

Ho olosa

Lithupa le makhapetla li tlameha ho tlosoa hoba li ka

pata likokoanyana tse ka jang peo e bolokiloeng.

Peo le matlakala e olosoa moeeng o seng mongata ele •

hore matlakala a nkuoe ke moea peo e khetheloe ka

thoko.

Mokhoa o mong o ka sebelisoang ke ho hlokola peo e •

be matlakala a phaphamalang ka holimo a ea khethoa

a lahloe.

• Linaoa le lierekisi li ka ts’eloa ka

mokotleng ‘me tsa poloa li le kahar’a

mokotla eaba lia khethoa ka ho hlokola.

Ho hloekisa peo ka metsi

Mokhoa ona o sebelisoa haholo lijalong tse

behang peo ea tsona ka hara litholoana tse

jeoang joalo ka tamati, mahapu, mokopu, le

li-cucumber.

• Khaha peo u e ts’ele ka hara metsi e

hlatsoe qhala metsi e be peo e ea omisoa.

TLHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHOleqephe 149

• Ts’ela peo ea tamati le cucumber ka metsing nako e telele. Hona ho etsoa ho tlosa lera

le potapotileng peo ‘me peo e ke ke ea mela ha le ntse le le teng le ho tlosa mafu le

likokoanyana.

Ts’ela peo ka nkhong ea metsi, e be u ts’ela khaba tse peli tsa tsoekere ‘me u fuluhe hore e

qhibilihe. Tlohela matsatsi a mararo ho isa a mahlano. Hlatsoa ka metsi a mangata e be u

omisa peo ‘me u o ts’ele ka moo ho omeng ha e omme.

HO OMISA PEO

Peo e tenya e nka nako e telele ho oma ho feta e ts’esanyane, peo e ka shejoa hore na e omme

ka ho e loma ka meno, haeba meno ao a sa sie mats’oao peong eo, ho bolela hore e lokile.

Peo e lokela ho omisetsoa moo ho seng letsatsi empa moo ho ommeng ho bile ho le moea.•

Maemong a mongobo a bileng a batang, beha peo kahar’a sets’elo se kenyang moea, ‘me se •

ts’irelelitsoe likokoanyaneng e be e behoa moo ho phahameng.

Mokhoa:

1.Ts’ela peo ka sets’elong. Koahela ka metsi. Ts’ela khaba ele e ngoe

ho isa tse peli tsa tsoekere ‘me fuluha ho fihlela e qhebilihile.

2. Boloka motsoako matsatsi a mararo ho isa bohlanong (eseng ho feta)

lekoeba kapa bohoho botla teng ho supa hore ho puta ho bile teng.

3. Hloekisa peo ka metsi a mangata.

4. Ala peo hore e ome sebakeng se pholileng

le ho e boloka ka khalaseng e koetsoeng

ka thata.

leqephe 150 LHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHO

Ts’ela peo e seng kae kahar’a mekotlana •

ea pampiri e leketlisitsoeng holimo.

Peo e ngata e ka ts’eloa kahar’a ‘methe, •

e seng ka polasetiking.

HO BOLOKA PEO

Nako eo peo e e nkang e ntse e bolokiloe e

ipapisa le:

Mofuta oa peo ka ngoe;•

Boleng ba peo ka ngoe; le •

Maemo a moo e bolokoang.•

Maemo a moo peo e

bolokeloang

Lefifi

Etsa bo ‘nete ba hore peo e behoa moo ho leng lefifi.

Sebelisa mekotlana ea lipampiri, mekotla ea lipolasitiki e

mets’o le botlolo ea khalase ebe e koalloa ka rakeng. Se ke

oa boloka peo sebakeng se bulehileng e le ka botlolong e

bonaletsang.

Mongobo

Le ha peo e omme ha e bolokoa sebakeng se mongobo e

khona ho nka mongobo o joalo, ’me boemo bona bo ka

ama boleng ba peo.

Peo e ka omisetsoa feela moo moea o fokang, moo ho

leng moriti. Ha ho le maruru, pula e le ngata haho

bobebe ho omisa peo haholo ea linaoa le lierekisi.

Bophelo ba peo boa imenahanya ha boemo ba

mongobo botheoloa ka karolo ea leshome lekholong.

Maemo a serame le mocheso

Peo e phela nako e telele maemong a pholileng hantle

ho sa bate. E ka bolokoa ka lerits’oaneng, moriting oa

sefate kapa ea chekeloa fats’e.

Bophelo ba peo bo menahana habeli ha maemo

a serame le mocheso moo e lulang bo theoha ka

bohlano lekholong.

Boholo

ba lipeo li ka

bolokoa nako ea lilemo

tse tharo hoisa bohlanong

e phela hantle. Ho phela

hantle ke ho bolela hore

peo eka mela. Peo eka

shebahala hantle empa

esa khone ho

mela.

peo e behiloe

letsatsing le chesang

le moo metsi a leng

mangata peo e lahla boleng

ba eona ka potlako. Peo

e joalo ekeke ea khona ho

lengoa hape. Peo e thabela

moo ho pholileng, lefifi

le moo mongobo o

fokolang.

TLHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHOleqephe 151

Likokoanyana

Peo e bolokiloeng e ka theoloa boleng ba eona ke likokoanyana tse kang ts’upa le tse ling tse

ke keng tsa bonoa ka mahlo a nama.

• Ts’upa e khona ho ikatisa ka potlako ha mongobo o eketseha. E behela mahe kahar’a peo

kapa ka tlasa letlalo la peo e joalo e be a sa qhotseha ha mongobo o ba mongata.

• Hlobo le eona e hlaha ha mongobo o le mongata haholo. Ka ha ho kaba thata ho metha

mongobo peong ho molemo ho e beha e omme nako tsohle.

Lintho tse ka sebelisoang ho thibela likokoanyana ho ja peo.

• Molora o ommeng: oona o monya mongobo kamoo peo e ts’etsoeng

e be o thibela ho hola ha ts’upa. Ts’ela halefo ea kilokharama kahar’a

kilokharama ea peo.

• Kalaka: e sebelisoa joalok’a molora o ommeng. Ts’ela likhaba tse

leshome le metso e mehlano kahar’a kilokharama ea peo.

• Oli e phehang: kopanya oli le peo ho thibela ts’upa ho ata. Ts’ela

khaba e kholo ea oli ka hara kilokharama ea peo.

• Makhapetla a sitsoing a litlama tse latelang tseo ts’upa e li

ts’abang:

– Chilisi: kopanya likhabana tse ‘ne ho isa tse ts’eletseng

kahar’a kilokharama ea peo.

– Mohlonyane (wormwood): sila makhasi ebe ua kopanya

le peo.

– Lekhala: joalok’a e ka holimo.

Boloka

peo ka khalaseng

kapa nthong e

koaehelehang, e

ommeng le ho hloeka.

E hlalose ka

lebitso.

leqephe 152 LHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHO

Tlhahiso ea peo ea meroho

Sena ke motheo oa kanetso ea lijo

Maemo a leholimo le mobu:

Lesotho lena le maemo a leholimo le mobu a nepahetseng ho hlahisa peo ea kh’abeche, cauliflower, lihoete,

beteruti, turnip, sepinichi, selae, hanyanese le tse ling tse ngata.

Nako:

Tlhahiso ea peo ea meroho e boletsoeng ka holimo e etsoa likhoeling tsa Mariha, ho tloha mahareng a

Mots’eanong hoisa mahareng a Phupu.

1. Mefuta:

Mefuta e sa nyalisoang ke eona feela e ka sebelisoang sebakeng sa tlhahiso ea peo e leng e latelang:

2. Mefuta ea lik’habeche:

Drumhead, Cape Spitz, le Copenhagen ho kenyeletsoa le mofuta oa cauliflower o bitsoang snowball.

3. Tse behang ka fats’e:

Lihoete tse bitsoang Nantes, chantenay karoo, kuroda, ideal red le cape market

Beetroot ea mefuta e latelang: darkred, blood red, le crimson globe

Turnip ea mefuta e latelang: purple top, white globe le tse ling.

Tse behang likotola

Hanyanese e bitsoang texas grano, Australian brown, caldon globe.

Meroho e mahaba a matala:

Ena ke meroho e sebelisoang mahaba a le tala kapa a phehiloe. Eona ke sepinichi se bitsoang ford hook giant le

mefuta ea selae e leng great lake, winter crisp le grand rapid.

Mekhoa ea ho hlahisa peo

Mekhoa eo peo e hlahisoang ka eona e ‘meli e leng:

moo sejalo se hlahetseng sa ba sa holela teng.•

ho li tlosa sebakeng se seng ka methapo ea tsona li eo hlongoa ho se seng ha li se li holile.•

Mokhoa oa ho khetha

Kh’abecheng ho khethoa e hloho e bopehileng hantle, e tihileng, e shebahalang hantle ebile e se na mafu ha

cauliflower eona e lokela hoba le hlooho e bopehileng hantle, e be lebejana ’me e hloke mafu.

Ho tse behang ka fat’se tse seng li boletsoe ka holimo; li lokela ho shebahala hantle li hloke mafu.

Meroho e behang mahaba a matala e lokela ho hloka mafu e be e holileng hantle

Tse behang likotola li lokela ho bopeha hantle li hloke mafu.

Mokhoa oa ho etsa

Kh’abache: Hlomolla kh’abeche ho e fetisetsa moo e tlang ho holisetsoa teng. Kamor’a matsatsi a 20 hoisa 25,

arola hlooho ka lehare u ts’ekalletse ho lokisetsa hore e tle e thunye ha cauliflower eona e lokela hore e fasoe

lefito mahaba a eona ho ts’ireletsa hlooho letsatsing. E hlomelle e be u e hloma moo ho nepahetseng. Fasolla

lefito kamorao ho matsatsi a 15 e hlonngoe.

Tse behang ka fats’e: Arola motloang ka lehare u ts’ekaletse, khaola mahaba u siee linoko tse tharo ho ea ho tse

ts’eletseng ho tloha moo a hlahileng teng.

Tse mahaba a matala: Arola lijalo lipakeng tsa mela le lipakeng tsa lijalo ka linoko tse mashome a robong ho isa

lekholong ka mahlakore ohle.

Mokhoa oa ho arola Lijalo

Lijalo tsena kaofela li aroloa ka linoko tse 90 hoisa 100 lipakeng tsa mela le lipakeng tsa lijalo.

TLHAHISO LE POLOKO EA PEO EA MEROHOleqephe 153

Manyolo

Ts’ela kharafu ea manyolo a putileng a khomo le khaba e tletseng ea mononts’a oa 2:3:2 (22) ‘me u phete hape

kamor’a matsatsi 45.

Mokhoa oa ho noesetsa

Ho hlokahala ho noesetsa hang-hang kamor’a ho hloma bonyane lithara ea metsi sejalong ka seng. Ts’ella

kamor’a matsatsi amang le amang a mararo nako e ka etsang khoeli. Kamorao ho moo ebe ha ngoe kamor’a

matsatsi a mahlano ho isa ho a supileng ho ipapisitsoe le maemo a leholimo.

Paballo ea lijalo

Likokoanyana tse khathatsang ke hoaba nakong eo li thunyang le likokoanyana tse ling tse jang mahaba li ka

hlasela, ’me haeba tseo li bonahala ho ka sebelisoa malathion ka khabana e nyenyane li lithareng tse hlano tsa

metsi.

Ho ts’ehetsa

Lijalo tsena li ka hloka ho ts’ehetsoa ka nako eo li thunyang le nakong eo li qalang ho beha mekotla ho li

ts’ireletsa hore li se ke tsa robeha ka nako eo moea o fokang ka bongata. Lithupa tse ‘ne li ka hlongoa ka

mahlakore a mane ho sejalo.

Ts’ireletso

Mokotla o mosoeu oa kh’othono ho ka sebelisoa ho ts’ireletsa sejalo khahlanong le phetisetso ea phoshoana

ea botona ea semela se seng ho ea bots’ehaling ba semela se seng ’me oa ts’ehetsoa ka lithupa tse ‘ne e le ho

tsi’reletsa linots’i hore li se ke tsa fetisetsa phofshoana e boletsoeng ka holimo.

Chai le nako ea kotulo

Kh’abeche le cauliflower li kotuloa kamora likhoeli tse ‘ne ho isa ho tse hlano ’me chai ea tsona ke likharama •

tse mashome a mabeli ho isa ho a mahlano hlohoaneng ea sejalo ka seng.

Lihoete li kotuloa kamor’a likhoeli tse hlano ho isa ho tse ts’eletseng ’me chai ke likharama tse 30 hoisa 80 •

hlohoaneng ea sejalo ka seng.

Beteruti le sepinichi li kotuloa kamor’a ho likhoeli tse ‘ne ho isa ho tse hlano ’me chai ke likharama tse 30 •

hoisa 60 hlohoaneng ea sejalo ka seng.

Turnip e kotuloa ka morao ho likhoeli tse tharo ho isa ho tse ‘ne ’me chai ke likharama tse 20 hoisa 40 •

hlohoaneng ea sejalo ka seng.

Selae (lettuce) e kotuloa ka morao ho likhoeli tse peli ho isa ho tse ‘ne ’me chai ke likharama tse 30 hoisa 60 •

hlohoaneng ea sejalo ka seng.

Hanyanese e kotuloa kamor’a likhoeli tse ‘ne hoisa ho tse hlano ’me chai ke likharama tse 15 hoisa 25 •

hlohoaneng ea sejalo ka seng.

leqephe 154

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 155

Ho bohlokoa hore ha pula e na ho bokelloe metsi a tla a sebelisoa nakong ea komello. Hona ho

tla thusa hore ho be le metsi a ka sebelisoang nako e telele.

Pokello ea metsi e ka etsoa ka mekhoa e mengata:

• Ka ho a khakeletsa.

• Ka ho a sebelisa ka hloko.

• Ka ho a bokella ho tsoa liphuleng kapa marulelong a matlo.

HO KHAKELETSA METSI

Sepheo sa mantlha ke ho:

• Hasa mosuoela mobung. U ka ikh’opotsa ka ho bala lihlooho tse latelang; ‘Ntlafatso ea

mobu’ le ‘Ho aha lirapa’.

• Koahela mobu ka joang kapa moiteli le tse ling. U ka fumana lintlha ka botlalo tlas’a

sehloho sena ‘Ho koahela mobu hore o se lahleheloe ke mongobo’.

• Sireletsa mobu ka ho lema lifate, cheche kapa joang.

• Sireletsa lirapa ka makhoakhoa. Ikh’opotse ka ho bala sehloho sena ‘Tšireletso ea lijalo

moeeng le serameng’.

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

leqephe 156 POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

• Haha lirapa ho tšekalla le motheo e le hore metsi a monyele ka mobung a se ke a phalla.

• Haha limotomoto ho laola sekhahla sa metsi le ho a bokella.

• Haha limotomoto tse bitsoang ‘swales’. Mofuta ona o hlalositsoe karolong tse hlahlamang

tlas’a sehloho sena.

Limotomoto

Hona ke limotomoto tse

bonahalang masimong a

mothipolohong. Li aha ho latela

matšoao a entsoeng a kolokile ho

khaohanya mothipoloho. Matšoao

ana kaofela a bapile.LIMOTOMOTO TSE SEBAKENG SE MOTHIPOLOHONG.

SEBAKA SE LIPAKENG TSA TSONA SE BATELEHILE.

‘A-frame’ e sebelisoa

le ho etsoa ha bobebe.

TSE HLOKAHALANG:

– Lipalo tse peli. E le ‘ngoe

e be bolelele ba likharafu

tse tharo.

– Ea boraro e bolelele ba

kharafu tse peli.

– Khoele le terata.

– Lejoe le lenyane.

Nka lipalo tse peli tsa

bolelele bo lekanang.

Li fase ‘moho

lehlakoreng le leng ka

terata kapa khoele.

➊

Faseletsa palo ea boraro

ho tseo tse peli feela li

takalalitse. U e fase

bophahamo ba bolelele

ba kharafu ho tloha

fatše.

➋

Mokhoa oa ho etsa matšoao

U ka sebelisa ‘A- frame’ ho etsa matšoao a bapileng

sebakeng se mothipolohong. ‘A-frame’ ke kosene e

sebopeho sa tlhaku ‘A’.

Mokhoa oa ho etsa kosene:

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 157

Cheka foro ea botebo ba

lisenthimithara tse mashome a

mararo le bophara bo lekanang

sebakeng seo u se tšoaileng.

Bokella mobu lehlakoreng le

kaholimo ho foro ho etsa

motomoto ka ona. Metsi a pula a

tla bokellana ka forong ‘moho le

lehlakoreng le ka moepeng la

motomoto. Metsi a tla monyela ho

fapana le ho phalla. Ha mobu o

hohotsoeng ke metsi o bokellana

lehlakoreng le kaholimo la

motomoto sebaka seno se tla

qetella se batelehile. Leha ho le

joalo hona ho tla etsahala ka mor’a

matsatsi a mangata.

Tšebeliso ea kosene:

K’HAHO EA MOTOMOTO

Etsoa: Ways of Water, CTA 1990

Fasa khoele lehlakoreng le kaholimo la kosene. Ntlheng

engoe ea khoele u faseletsa lejoe. Phahamisa kosene, e

tšehetse hore e eme e otlolohile holim’a sebaka se

batelehileng hantle. Khoele le lejoe li lokela ho leketlela

fatše. Etsa letšoao palong e tlamelletsoeng ho tse peli

tse telele (maoto) moo khoele e thetsang teng.

Tebello ke hore letšoao le tlaba bohareng ba eona

palo eo.

➌

Fumana sebaka se batelehileng

ka thoko ho sebaka seo u

batlang ho haha limotomoto

ho sona. Tšoaea libaka tse peli

ka thupa tse peli. Tsamaisa

leoto le letšehali la kosene ha

le letona le ntse le hatile fatše.

Etsa joalo ho fihlela khoele e

leketlileng e thetsa letšoao le

palong e kopantseng maoto a

kosene. Latela mokhoa ona ho

etsa matšoao ao u a batlang.

➍

PULA Mobu o

bokelloa

mona

PULA

motomoto

Metsi

MOBU O HOHOLEHILENG

Foro

Metsi

Etsoa: Farmer-to-Farmer Handbook, FSG, 1996

leqephe 158 POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

Jala mefuta ea limela e sa

shoeng mariha holim’a

motomoto. Li tšoara mobu

ka metso ea tsona le ho o

koahela ka holimo.

Limotomoto li boloka metsi

bakeng la lifate ‘moho le

licheche. U ka boela ua

hloma lifate tsa litholoana

le litlama-tlama tsa li

matlafatsi. Bakeng la

khetho ea mefuta e meng

ea limela eo u ka e jalang

motomotong u ka bala

sehloho sena ‘Tsireletso ea

lijalo moeeng le

serameng’. Ha mobu u

tlala ka forong u lokela ho

u ntša.

Limotomoto

tse bitsoang

‘Swales’

Ke mofuta oa

‘motomoto o sa

tšoaneng le mofuta o

hlalositsoeng pele ka

hore ho oona mobu o

bokelloa lehlakoreng

le ka tlase ho foro.

Mofuta ona o na le

makhabane a hore o

bokella metsi a

mangata ho feta a

bokelloang ke mofuta

oa pele, ka hona

mobu o ba le

mongobo o mongata.

Mofuta ona ha o

qetelle ka sebaka se

batelehileng ka lebaka la mobu o hohotsoeng ke liphororo joalo ka mofuta oa pele. Jala limela

tse thabelang moo ho leng mokhoabo ‘me li sa shoe kapele. Ha mobu o bokelleha o lokela ho

ntšoa.

BOTEBO BOO METSI A KA MONYELANG HO BONA BO EKETSOA

KE BOTEBO BOO METSO EA LIMELA E LENG HO BONA.

Etsoa: Ways of Water, CTA 1990

MOHLALA OA MOTOMOTO O BITSOANG ‘SWALE’

Etsoa: Production without Destruction, 1995

Sefate, cheche,

limela tse phelang

halelele

Foro

Motomoto

Lifate tsa

litholoana Limela tse

thabelang

mokhoabo Motheo

Bophahamo

ba likhohola

‘SWALE’

(li ka koaheloa ka joang)

MOTOMOTO

Limela tse

koahetseng

mobu

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 159

Limotomoto tse nang le marakoana lipakeng

Marakoana a ahoa lipakeng tsa limotomoto. Marakoana a laola phallo ea metsi haholo nakong

ea lipula tsa litloebelele. A boetse a matlafatsa ho monyela ha metsi ka mobung. Marakoana a

ba bophahamo

ba halofo ea

bophahamo ba

motomoto.

Marakoana a

ahiloeng ha ho

kenakenanoe

le ona.

Bonyane u ka

mpa ua aha

marakoana a

mang kapa oa

bokella makote

holim’a

marakoana a

seng a ntse a

le teng.

‘SPILLWAY’ SA MAJOE U SE SHEBILE U LE

LEHLAKORENG. SE HAHUOE QETELLONG

EA MOTOMOTO

Etsoa: Production without Destruction, 1995

‘SPILLWAY’ SA MAJOE

Bolelele ba kharafu

MOTOMOTO

15 cm

Etsoa: Production without Destruction, 1995

Mothipoloho

Mefuta

e ‘meli ea

limotomoto e

hlalositsoeng kaholimo e

lokela ho ba bophahamo bo ke

keng ba lumella metsi ho phalla

kaholimo. Ho qoba boemo bona

u lokela ho aha ‘spillway’ ka

majoe hore ha metsi a le

mangata a tšolohe le hona

teng a nto phallela tlase

ho mothipoloho.

Matšoao a limotomoto

LIMOTOMOTO

TSE NANG LE

MARAKOANA

LIPAKENG. HO JETSOE

POONE HOLIM’A TSONA LI BILE

LI KOAHETSOE KA JOANG (MULCH)

leqephe 160 POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

TŠEBELISO EA METSI KA HLOKO

Karolo ena e hlalosa mekhoa ea ho phetaka tšebeliso ea metsi ka serapeng.

• Metsi a maputsoa ‘Grey water’: ke metsi sa sebelitseng ka lapeng ka ho sa ho hlapa ‘moho

le ho hlatsoa. Sebelisa metsi a joalo bakeng la ho tšella.

• ‘Drip irrigation’: ke mokhoa

oa ho tšella metso ea lijalo

ka kotloloho. Mokhoa ona o

nepahetse tšebelisong ea

metsi ka hloko.

U ka sebelisa peipi e nang le masoba e paqamisitsoeng

ka tlas’a mobu. U ka tšela metsi ka kotloloho ka

peipeng kapa ua e hokela sekotloloaneng se

hlatsoetsang (sink). U ka sebelisa metsi a seng a

sebelisitsoe ka mokhoa ona. Hlokomela hore ho se ke

hoa e ba le lintho tse kibang masoba ka har’a peipi.

Ha mobu u le lehlabathe haholo u ka

ala lipolasitiki ka tlase nakong eo u

ahang seratsoana e le hore li thibele

metsi ho monyela tlaase haholo.

BOTLOLO E THULAMESITSOENG

Metsi

Moea

NKHO EA LETSOPA

Sekoaheloa

sa lejoe

Sekoaheloa

sa lejoe

Metsi

MEKHOA EA HO TŠELLA

E FOKOTSANG TŠENYO

EA METSI

Etsoa: Production without Destruction, 1995

Metsi

Etsoa: Production without Destruction, 1995

Sekotlolo Lebota la ntlo

Water

MOKHOA OA PELE:

E tabotsoe ka tlase. A

arohane ka bophara bo

lekanang le bolelele ba

kharafu

MOKHOA OA BOBELI: E tabotsoe ka holimo. A arohane ka bophara bo

lekanang le bolelele ba kharafu

Lesoba le thatetsoe ka sefeterata

hore e thibele hore le se ke la thibeha

Meseho e

tšekaletseng

e seuoe ka

sakha

PEIPI E NANG LE LESOBA E QHALLA

METSI LIJALONG. TSEO E BANG LI

RATA METSI HAHOLO LI LOKELA HO

JALOA PEL’A LEBOTA

Etsoa: Introduction to Permaculture

PEIPI EA POLASITIKI

Tlhokomeliso:

U se ke ua sebelisa mokhoa ona mobung o letsopa le lengata.

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 161

Mofuta oa bobeli oa ‘drip irrigation’ o bontšitsoe ka mor’a mona. Ha u sebelisa mokhoa ona u

sebelisa lipeipi tse maloa. U phunya masoba. Kaofela ha tsona li ba kaholim’a mobu oa lirapa.

Lipeipi ‘moho le mobu li koaheloa ka joang.

Lipeipi li hokelloa ho e le ‘ngoe e hokeletsoeng mohloling oa metsi. Mahlakore a ka qetellong a

lipeipi tsena a koetsoe hore metsi a se ke a tsoa. Masoba a phuntsoeng holim’a e ‘ngoe le e

‘ngoe a arohana ka lecenthimithara tse mashome a mabeli ho isa mashomeng a mabeli le

20-25 cm metso e mehlano. Haele sebaka seo metsi a phallang ho tloha ho sona se lokela ho

ba bophahamo ba bolelele ba kharafu kaholimo ho serapa. Makhabane a mofuta ona ke hore u

ka sebelisa halofo ea metsi ao u ka a sebelisang ha u tšella ka mokhoa o tloaelehileng oa ho

sebelisa shetiri.

Mokhoa o mong oa tšebeliso ea metsi ka hloko ntle ho lipeipi le tanka.

• Foro e chekoa ho khakeletsa metsi a phallang mothipolohong.

• Lehlakoreng le ka tlase ho foro ho etsoe liratsoana tse lengoeng botebo ba mohato o le

mong (bolelele ba kharafu). Phetolella mosuoela le moiteli. Li tla ntlafatsa mokhoa oa ho

monya metsi le ho boloka mongobo nako e telele.

• U ka aha marakoana lipakeng tsa liratsoana. U ka ala majoe a ‘manyane ho sireletsa mobu

hore o se ke oa hoholeha.

• Metsi a ka khelosoa ho tloha forong e chekuoeng hore a phalle lipakeng tsa liratsoana. U

ka a khelosa hore a phalle ka har’a litsela tse lipakeng tsa liratsoana.

• Lema lifate tsa litholoana lehlakoreng le ka tlase ho foro hore li sebelise karolo e ‘ngoe ea

metsi.

leqephe 162 POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

POKELLO EA METSI A PHALLANG LIPHULENG

KAPA MARULELONG

1.Metsi a tsoang

marulelong

Marulelo a ntlo ke sebaka seo

ho ka khakeletsoang metsi ho

tsoa ho sona.

• Ho bohlokoa ho etsa

foronyana ho potoloha le

ntlo hore e khakeletse

metsi a theohang

marulelong. Metsi ano a

ka khelosetsoa

seratsoaneng se ahiloeng

ka sebopeho sa tlhako ea

pere.

• O ka sebelisoa likhakeletsi

tsa metsi (gutters) tse

hokelloang marulelong.

Sebelisa likhakeletsi ho

bokella metsi ka tankeng e kholohali. Ho bobebe ho khakeletsa metsi ho tsoa marulelong a

masenke le lithaele. U ka sebelisa metsi a joalo ka lapeng.

Etsoa: Production without Destruction, 1995

Foro e

khakelelitseng

metsi ‘me e a

khelosetsa

seratsoaneng

Litšehetsi

tsa lijalo li

fana ka

moriti

Sekoti

Metsi le masalla a lijo (liphoofolo le

litlamatlama) li qhalloa ka sekoting

Liratsoana

Matlakala a

apesitseng

mobu

Seratsoana

Foro

FORO E KHAOHANTSENG

MOTHEO

LIFATE TSA LITHOLOANA

MAIFO APOTA-POTILOENG

KE MARAKOANA

TSELA

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 163

U ka sebelisa mofuta o mong oa tanka bakeng la ho

bokella metsi a ho tšella lirapeng nakong ea

komello. Leha ho le joalo metsi ano a ka ‘na a ba

le litšila.

U ka ikhahela tanka e ka bolokang metsi a

bongata bo lekaneng ho sebelisoa nakong ea

komello.

Etsoa: People’s Workbook, 1981

METSI A KHELOSETSOA KA

TANKENG

Mokhoa oa ho haha tanka ea samente (ferrocement)

Boholo ba tanka:Lilithara tse likete li leshome.

Tse hlokahalang:

Foromo: U hloka foromo e tiileng e tla u thusa ho haha tanka ea

samente. Mofuta oa foromo oo u ka u sebelisang ka bobebe le ka

katleho ke o entsoeng ka mofuta oa masenke a rulelang matlo.

U ka sebelisa masenke a leshome le metso e tšeletseng. Bolelele ba

le le leng e be likharafu tse peli. U tla hloka ‘steel angle iron’

(40 mm x 40 mm x 5 mm) bakeng la ho hokella masenke ‘moho.

Masenke a fasoa ka liboutu tšepeng ho etsa sebopeho se chelikoe.

Lipakeng tsa masenke ho ba le tšepe (wedge) eo holeng bobebe ho

e hula ha u se u hahile tanka. Ketso ena e bebofatsa hore u arole

foromo.

Bofatse: Cheka sekoti se chelikoe sa botebo ba likharafu tse peli

le metso e ‘meli. Tšela lehlabathe ‘moho le koari ka

ho lekana. Li etse morumo oa lisenthimithara tse

leshome. Beha peipi e bolelele ba kharafu e

kobehileng ka mokhoa oa hore karolo e

hlaheletseng kantle e be bophamo ba lisenthimithara

tse leshome ho tloha moo bofatse ba tanka boleng

teng. Tšela motsoako oa litekanyetso tse latelang;

karolo tse peli tsa lehlabathe, e le ‘ngoe ea samente

le tse ‘ne tsa koari. Morumo oa motsoako e be

lisenthimithara tse supileng le halofo holim’a

lehlabathe le koari.

Boutu bakeng la

ho tiisa

Lesoba la boutu

‘Wedge’

FOROMO BAKENG LA HO HAHA TANKA EA

SAMENTE (FEROCEMENT TANK)

MOTHEHO OA TANKA

Koari Semphurane

Peipi ea metsi

Tšepe e tšehetsang

peipi ea metsi

Corrugated

galvanized

iron

framework

– Samente - 600 kg

– Lehlabathe (1000 kg),

– Koari (500 kg),

– Terata e senang metsu (botenya e be

2.5 mm; bolelele e be 200 m),

– Sefeterata (boholo ba masoba e be 50 mm;

botenya ba eona e be 1 mm; bolelele e be

16 m; bophara e be 1 m),

– Peipi ea tšepe (botenya e be 20 mm;

bolelele e be 1 m),

– Pompo (mofuta o bitsoang ‘No1’),

– Peipi e qhalang metsi (ea tšepe: botenya e

be 8 cm; ea polasitiki: botenya e be 20 cm),

– Masenke (mofuta o rulelang) le ‘angle iron’

bakeng la ho koahela.

leqephe 164 POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

• Likhakeletsi tsa lesenke kapa polasitiki li ka

sebelisoa ho khakeletsa metsi ho tsoa ntlong

ea joang. Leha ho le joalo metsi a joalo ha a

lokele ho nooa ka lebaka la litšila.

Etsoa:

Production without

Destruction, 1995

Metsi a tsoang

marulelong

Sekhakeletsi sa lesenke kapa polasitiki

Sekoaheloa se nang le

lesoba moo

metsi a

kenang

le teng

Tanka

ea metsi

E leba saratsoaneng

POKELLO EA METSI A PHALLANG MARULELONG A JOANG A SEBELISOA KA SERAPENG

MOHLALA OA TANKA E AHILOENG KA SAMENTE LE MAJOE

Mabota: U faseletsa thepa eohle ho bopa foromo e be u e beha

holim’a motheho o tiileng hantle. Potisa sefeterata kantle ho

foromo. E faseletse hore e tie. Potetsa karolo ea sefeterata tlas’a

foromo e le hore u tle u e lilelle nakong eo u tšelang fatše kahar’a

tanka. Potisa terata ka holimo ho sefeterata. Terata ka ‘ngoe e

lokela hoba kahar’a liforo tsa masenke ao u entseng foromo ka

ona.

Etsa motsoako oa lehlabathe le samente ka litekanyetso tsa likaralo

tse tharo tsa lehlabathe ho e le ‘ngoe ea samente (3:1). Sebelisa

metsi ho etsa motsoako oo u tla lila ka ona. U

khothaletsoa ho etsa motsoako oa bongata boo u tla

atleha ho bo sebelisa bo be bo fele ka nako ea hora. Lila

bokantle ba foromo u etsa morumo oa motsoako oa

senthimithara e le ‘ngoe. Qala ho lila ho tloha tlase ho

foromo u ee holimo. Ha karolo ea pele e omme u

lokela ho fafatsa metsi ka borashe e be u boela u lila u

etsa morumo o lekanang le oa pele. Kaha u lila bokantle

ba tanka ha ho boima, u ka qeta kapele.

Tlosa foromo letsatsi le hlahlamang. Kaha bokahare ba

tanka bo tla be bo nomorehile ke liforo tsa masenke a

foromo, le literata li hlaheletse u lokela ho lila joalo ka

ha u entse kantle. U qale ka ho etsa morumo oa pele.

Ha o omme u etse oa bobeli. Le ona ha o omme u

eketse oa boraro. U khothaletsoa ho phethela ho lila

morumo ka mong ka letsatsi. Ho seng joalo u lile u etsa lebanta ho pota tanka e le hore nakong eo u tsoelang pele ho tle

ho be bobebe ho kopanya likarolo tseo. Hona ho tla fokotsa monyetla oa ho peperana hoa tanka. Ha u phethela tšela

motsoako fatše oa morumo oa lisenthimithara tse hlano. Karolo eo lebota ‘moho le fatše li kopanang li lokela ho liloa ka

morumo o lekanang le o tšetsoeng fatše e leng lisenthimithara tse hlano. Ha u phethetse ho lila penta kahare ka

motsoako oa samente le metsi ho thiba matlere ka har’a tanka.

Mothati oa ho qetela ke ho fafatsa fatše ka har’a tanka ka metsi e be u bokoahela ka mekotla e metsi kapa polasitiki e

ntšo nako ea matsatsi a supileng ho isa ho a leshome. Phunya lesoba la peipi matsatsing a se makae kamor’a ho phethela

mosebetsi. Pele u ka qalella ho tlatsa tanka metsi u lokela ho tšela metsi a fokolang nako e ka etsang matsatsi a supileng.

Foromo

Sefeterata

Hupuru kapa terata bakeng

la ho tiisa foromo

Sefeterata e hutsoe

le tlas’a foromo

Peipi e

qhalang

metsi

Moo

lebota le

kopanang

le fatše

Pompo

TANKA E FELLETSENG

HAHA FOROMO U E THATELE KA

TERATA HO E TIISA

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 165

2. Pokello ea metsi ka tlas’a lefatše

• Matamo

U ka aha letamo ka ho cheka

mobu e be u tlatsa metsi a

pula kapa a tsoang

lengopeng. Mofuta ona ha o

boloke metsi nako e telelele.

Ka hona u ka ala polasitiki

kapa ua lila ka samente hore

le seke la lahla metsi kapele.

U ka fokotsa tahlehelo ea

metsi ka lebaka la moea le

mocheso oa letsatsi ka hore u

etse letamo le tebileng empa

le se sephara haholo. Letamo

le sa tebang le bile le le

lephara le lahlaheloa ke metsi

a mangata ka lebaka la moea

le mocheso oa letsatsi. U ka

lema lifate haufi le lona hore

li tle li lesireletse. U

khothaletsoa ho bala sehloho

sena ‘Tšireletso ea lijalo

moeeng le serameng’.

• Tanka tse ahiloeng ka

mobung

U ka khelosa metsi a phallang

lebaleng kapel’a ntlo kapa leralleng

hore u a bokelle ka tankeng e ka

mobung. U ka ahoa lebota le

lenyane bakeng sa ho a khelosetsa

ka tankeng.

U ka aha tanka e kholo hore u tsebe

ho bokella metsi a mangata bakeng

la ho tšella lijalo serapeng. U ka

sireletsa mabota a mokoti ka

mekhoa e latelang:

• Ala sefeterata maboteng le

fatše. Lila ka samente. U ka

batla seahi bakeng la mosebetsi

ona hore mosebetsi e tle e be o makhethe, tanka e sa lutle.

• U ka aha mabota ka litene ua ba ua lila ka samente ka hare. Mokhoa ona o bobebe, e bile

ha o hloke lisebelisoa tseo ho leng thata ho li fumana.

Metsi a

khelositsoeng

Letamo bakeng

la pokello ea

metsi

Foro e qhalang

metsi

Sekoti bakeng

la ho bokella

mobu o

hoholehileng

Letamo le

lenyane

JOANG, LEHLAKA LE LIFATE TSE NYANE LI SIRELETSA

MEHLOLI EA METSI HAPE LI TŠOARA MOBU

Etsoa: The Basics of Permaculture Design, 1996

leqephe 166 POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI

• U ka ala mofuta oa polasitiki o bitsoang

‘HDPE’ maboteng le fatše. Mofuta ona o

morumo o motenya. U ka sebelisa

mofuta o mong o bitsoang ‘geofabric’.

Mofuta ona oa bobeli o fumaneha e le

likaroloana tse ngata. U li ala fatše le

maboteng a tanka e be u tlotsa moo

likaroloana li kopanang ka mofuta oa

mokeli-keli o khethehileng (sealant). Ha

u tlotsa ka ‘sealant’ u thiba masoba hore

metsi a se ke a lutlela kantle ho tanka.

Tšebeliso ea mofuta ona oa bobeli e

bobebe ho feta mofuta o hlalositsoeng

pele ka hore ha ho hlokahale bathusi ba

bangata e bile ha o lits’enyehelo li phahameng. Theko ea ‘geofabric’ le ‘sealant’ e tlase.

Pictures courtesy of the Water for Food Movement, PO Box 796, Derdepoort Park, 0035, South Africa.

Lebala le fietsoeng

Marulelo a

tanka ea metsi

SETŠOANTSO SE KA LEHLAKORENG LE

LETŠEHALI SE BONTŠA ‘ME EVA MASHA OA

LIMPOPO NAHENG EA AFRIKA BOROA A LE

PEL’A TANKA EO A IKHAHETSENG EONA.

SETŠOANTSO SE LATELANG KA LETSOHONG

LE LETŠEHALI SE BONTŠA ‘ME EMILY HA

AKHA METSI HO TSOA TANKENG EO

MABOTENG LE FATŠE HO ALUOENG ‘HDPE’ ‘ME

EONA E KOAHETSOE KA LESENKE.

SETŠOANTŠO SENA SE ILE SA NKUOA NAKONG

EA KOMELLO HA HO ENA LE KHAELLO EA

METSI. U SEBELISA METSI A KA TANKENG HO

TŠELLA LIJALO SERAPENG SA HAE JOALO KA

HA HO BONTŠITSOE SETŠOANTŠONG SE KA

LETSOHONG LE LETONA.

POKELLO LE TŠEBELISO EA METSI leqephe 167

Mokhoa oa ho aha tanka ka mobung u sebelisa polasitiki e bitsoang

‘geofabric’ ‘moho le ‘sealant’

U ka aha tanka e boholo ba lilithara tse likete li mashome a mane a metso e robileng meno e ‘meli (48 000 L). U hloka

bathusi haholo bakeng la ho cheka mokoti. Ka hona e litšenyahelo li phahameng ho e haha.

• Cheka sekoti se mahlakore a

boholo bo latelang:

Bolelele: likharafu tse tšeletseng,

Bophara: likharafu tse ‘ne,

Botebo: likharafu tse peli.

Mabota ha a lokela ho otloloha.

U lokela hore u a cheke ka

mokhoa oa hore a thulame.

Lebota le lokela hore le be

boreleli.

• Cheka foro ho potapota sekoti.

E lokela ho ba botebo ba

lisenthimithara tse mashome a

mararo. U tla hatisa lipolasitiki

ka mobu hore o e tšoare hore e

tiee.

• Ala polasitiki (geofabric) ka

sekoting. Etsa bonnete ba hore

karolo ea polasitiki e bolelele ba

kharafu bo ka forong e

potapotileng sekoti. Hatisa

karolo ea polasitiki e ka forong

ka majoe le mobu. Ka ho etsa

joalo polasitiki e ke ke ea huleha

ha e utloa boima ba metsi ka

tankeng. Tanka ea boholo bona

e hloka ‘geofabric’ ea boholo ba

90 m².

• Penta polasitiki ka ‘butimen

sealant’. Sesebelisoa sena se

lokela ho mamella serame le

mocheso. Ho seng joalo se ka

peparana ha metsi a bata. U tla

hloka lilithara tse makholo a

mabeli le leshome (210 L) tsa

‘butimen’.

Libaka tseo u ka

fumanang thepa e hlokahalang ke tsena:

Geofabric:

Kaytech factory in Johannesburg, South Africa.

Phone: 011 - 452 5310

Sealant:

Tosas; Spartan factory in Johannesburg South Africa

Phone: 011 - 902 1905

POLASITIKI E

ALOANG KA

TANKENG

“GEOFABRIC” E

HATISITSOE KA MAJOE

LE MOBU KA FORONG

leqephe 168

TEMO E BABALLANG MOBUleqephe 169

BOITHUTO: Mohlala o motle oa ho hlahisa lijo le ho

bokella metsi a pula

Monghali Sello Matlere o lilemo tse ngata a sebetsana

le temo e baballang mobu le metsi.

O ile a ithuta mathata a mangata ha a ntse a sebetsa e

le Mosupisi oa temo, mathata a bakoang ke khoholeho

ea mobu e bakoang ke metsi ha pula e na, mobu o

otileng, tlhokahalo ea metsi le tlhahiso e tlaase ea

lijalo.

Kamor’a boinahano ba nako e telele Monghali Matlere

o ikhethetse le ho kenya ts'ebetsong mokhoa oa ho

loants'a mathata ana, ‘me o makhabane a mangata.

Mokhoa ona o kenyeletsa ho etsa

liforo le litotoma makoroteng

a masimo. Mosuoela o ts'eloa

khafetsa liforong le litotomeng tse

joalo. Mefuta e mengata ea lijalo

joalok’a poone, koro, linaoa, tamati,

kh'abeche, litapole, rapa, sepinichi le

hanyanese li ka lengoa.

TEMO E BABALLANG MOBU

Monghali

Matlere o

re: “Mpotse

ka temo ea

liforo”

KA HO LE

LETONA: MONG.

MATLERE O EME

HAUFI LE E NGOE

EA LIFORO TSA HAE.

LEHLAKA LA POONE

E SENG E KOTUTSOE

LE HARETSOENG

KE LINAOA LE EA

BONAHALA PELA

HAE.

KA HO LE LETS’EHALI: KA FORONG E NGOE HO LENGOE

KH'ABECHE PELA POONE 'ME KH'ABECHE ENA E TLOHETSOE HORE E

HLAHISE PEO EA SELEMO SE HLAHLAMANG. HLOKOMELA LEHOLA

LE HLAOTSOENG 'ME LE TLOHETSOE HO ETSA MOSUOELA KA

LIFORONG LE LITOTOMENG.

leqephe 170 TEMO E BABALLANG MOBU

HOBANENG TEMO KA LIFORO?

• Liforo li thusa ho laola ho phalla ha metsi le ho thibela khoholeho ea mobu o manoni o ka

holimo.

• Liforo li thusa ho anetsa metsi a pula ts'imong kaofela.

• Litotoma li eketsa botebo ba mobu 'me sena se thusa metso ho ea tlase haholo ho batla lijo

le mongobo. Ha metso e tebile sejalo se atleha haholo.

• Liforo li etsa hore metsi a pula a se tlohe moo ts'imong 'me a sebelisoe ke mobu oa ts'imo e

joalo. Pula e ts'oaroa ke liforo e be e monyela mobung.

• Liforo le litotoma li eketsa manoni a mobu ke mosuoela o ts'eloang le lijalo tse shoelang

moo ts'imong ha li kopana le mongobo le letsatsi le chabelang litotomeng.

LIFORO LE LITOTOMA LI KA ETSOAJOANG?

Ho potiela le ho ts’oaea mela ea Makorota

• Qala pele kaho lekola sebaka moo li tla etsoa teng hore na ho na le makorota/mankanese

kapa sona sebaka se phahameng. Liforo le litotoma li etsoa moo ho phahameng.

• Tekolo e qaloa ka holimo hoea tlase kapa ka moo ho phahameng ho theosa.

• Foro e ka holimo e tlameha hoba sephara ho feta tse ling, ho ipapisitsoe le sekhakeletsi ka

holima ts'imo etla sebelisoa. Haeba metsi a mangata a pula a hoholeha holim’a ts'imo foro

e ka holimo e tla tlameha hoba sephara hore e ts'oare metsi hore a se ee ka ho tse ka tlase

tse nyenyane.

LIMOTOMOTO TSE SEBAKENG SE MOTHIPOLOHONG.

SEBAKA SE LIPAKENG TSATSONA SE BATELEHILE.

Mola

oa lekorota

o bonts’a botsitso/

bophahamo ba

lefats’e. Moo lefats’e le

tsitsitseng lekoroteng

metsi a sitoa ho

tsamaea.

TEMO E BABALLANG MOBUleqephe 171

Lisebelisuoa:

• Khoele e telele, baterepase, thupa tse peli tsa bolelele

ba limithara tse peli tse ts'oauoeng bolelele ba linoko

tse 30, 40 le 50 ka tatellano, theipe le mohoma o

hlaolang.

Ho fumana mola oa pele oa lekorota ka holim’a

ts’imo ka mokhoa o latelang:

• Khaola khoele bolelele ba limithara tse 20 ebe e

tlangoa lithupeng tse peli tse boletsoeng ka holimo.

Khoele e tlangoa botebong bo lekanang lithupeng tse peli ho ipapisitsoe le maemo a sebaka

ka seng.

• Baterepase e beoa holim’a khoele, 'me ha mokeli-keli o kahare ho baterepase o lula

bohareng ke ho bolela hore lithupa tse peli tse ts'oereng khoele li eme sebakeng se

lekanang ka bophahamo.

• Makorota a ts'oauoa ka lithupa ka mathoko le

bohareng. Lithupa li hlongoa mithara le halefo

hoisa ho tse peli.

• Ho ka qaloa ka ho ts'oaea sebaka pakeng tsa

makorota ka bolelele ba mithara le halefo kapa

limithara tse peli ho theosa le ts'imo e be ho

sebelisoa baterepase ho ts'oaea le kaholimo.

• Ha sena se felile theohela ho le hlahlamang joalo-

jaolo.

LIBULULOANA TSA LERO LE

‘MALA LI BA BOHARENG BA

KHALASE HA MOLA

O TSITSITSE

Lisebelisuoa:

Khoele ea tlhapi ea

bolelele ba limithara tse

20;

Khoele ea botsitso; Lithupa tse

peli tsa bolelele ba limithara

tse peli tse ts’oailoeng 30,

40, le 50 cm ho tloha

qalong; Theipi.

leqephe 172 TEMO E BABALLANG MOBU

Ho ts’oaea makorota a mang ho theosetsa:

• Haeba ts'imo e sa sekama haholo haho hlokehe ho ts'oaea makorota ho sebelisoa

baterepase ho ka hakanyetsoa hore na le latelang le tlameha ho ba kae ho sebelisoa le ka

holimo. Baterepase e ka sebelisoa ho ts'oaea la bone kapa la bohlano.

• Ts'oaea joalo ho fihlela ts'imo kaofela e felile.

Mekhoa e 'meli ea ho etsa liforo le litotoma ke e latelang. Oa pele ke ho etsa tsena pele ho

lengoa. Oa bobeli ke ho lema makorota pele e be liforo le litotoma li etsoa ha ho ntse ho

hlaoloa ka ho beha lehola makoroteng.

Mekhoa ea ho etsa liforo le Litotoma

Ho na le mekhoa e ‘meli ea ho etsa liforo le litotoma:

– Mokhoa oa pele, liforo le litotoma li etsoa pele ho lengoa;

– Mokhoa oa bobeli, ho lengoa makoroteng ‘me litotoma le liforo li etsoa nakong e itseng

ha mobu le mahola li bokelletsoa mahlakoreng a makorota ha ho hlaoloa.

HO TS’OAEA MAKOROTA

KA TS’EBELISO EA

KHOELE

Bokaholimo ba ts'imo metsi a theosetsa

Limithara tse 20

Mithara le halefo ho isa tse peli

TEMO E BABALLANG MOBUleqephe 173

MOKHOA OA PELE: Ho etsa liforo le litotoma pele ho lengoa

• Haho se ho entsoe makorota ts'imong a arohaneng ka sebaka sa mithara le halefo hoisa ho

limithara tse peli, qala ho cheka liforo. Sebelisa baterepase ho tseba hore na bophahamo ba

totoma bo tlameha hoba bokae. Khoele e ka phahamisetsoa bophahamong ba linoko tse 30

joalok’a ha ho ts'oauoe lithupeng tse peli. Totoma e etsoa bohareng ba khoele e ts’oeroeng

ka lithupa tse peli. Cheka mobu moo e tlang ho ba foro ebe o ts'eloa moo etlaba totoma,

liforo li etsoa ka mohoma o hlaolang hobane ho bobebe ho sebelisa mohoma ho feta

kharafu.

• Khoele e behoa ka hara foro e be ho etsoa bo 'nete ba hore foro e bataletse hantle.

• Ha foro e felile phethola mobu o fats'e hore obe bonolo, u ka o kopanya le moiteli kapa

mosuoela ho lokisetsa ho jala.

HO ETSA LIFORO LE LITOTOMABokaholimo ba ts'imo

metsi a theosetsa

Totoma e phahameng ka

linoko tse 30

Mola

Foro linoko tse 75 ho

isa mithareng

Bophahamo ba

linoko tse 30

bots’oailoeng

thupeng

Lisebelisuoa tse

ling tse hlokahalang

mobung o thata

Mithara

le halefo

ho isa

tse peli

leqephe 174 TEMO E BABALLANG MOBU

MOKHOA OA BOBELI: Ho lema makorota ebe liforo le litotoma li etsoa ha

morao

• Mona u lema sejalo pele joalok’a poone makoroteng a ts'oauoeng ka bolelele ba mithara le

halefo hoisa tse peli lipakeng.

• Selemong sa pele ha ho hlaoloa le lilemo tse latelang mobu le lehola li bokelletsoa lijalong

e be li siea foro le totoma moo mobu o neng o bateletse pele. Lehola le bokeletsoeng lea

bola le fetohe mosuoela le manyolo a lijalo.

• Foro e ka sebelisoa ho lema sejalo se latelang joalok’a kh'abeche kapa ea lokisetsoa sejalo

seng se latelang, hona ho thusa hore mobu o lule o koahetsoe ke limela.

• Lehola le ka behoa ka forong ‘me sena se fetoha mosuoela ka forong, o tla thusa ho boloka

mongobo mobung. Mosuoela ona o boetse o ts'ireletsa mobu khahlanong le lebatama la

letsatsi le serame kapa meea e batang, le ho thibela ho hlaha ha lehola le leng.

KA HO LE LETONA: SETS'OANTS'ONG SENA:

POONE E LENNGOE EA KOPANGOA LE LINAOA LE

TAMATI EA HOETLA. HA POONE E QETA HO KOTULOA

KORO E EA LENGOA KA FORONG 'ME KALE EA LENGOA

TOTOMENG.

TOTOMA E ENTSOE LEHLABULA KA HO BOKELETSA

MOBU LE LEHOLA LEHLAKENG LA POONE. LINAOA LE

TAMATI TSA LENGOA'MOHO LE POONE.

KA HO LE LETS’EHALI: SETS'OANTS'ONG SENA

MAHLAKA A POONE A PHETHOLELLETSOE MOBUNG

KAMOR’A HO KOTULA, 'ME LITOTOTOMA TSENA LI TLA

BA MALALA A LAOTSOE BAKENG SA SELEMO SE TLANG.

HO LEMA MOBU O THATA HO KE KE HOA HLOLA HO

HLOKEHA KAHA HO SE NTSE HOLE BONOLO, 'ME HO KA

JALOA HA PULA TSA PELE LI ENA.

TEMO E BABALLANG MOBUleqephe 175

HO LEMA KA LIFORONG

Mokhoeng ona lijalo tse ngata li ka lengoa nako e telele, e le hore lijalo tse ngata li ka lengoa

ka selemo. Liphoofolo ha lia lumelloa ho kena kaha li ka kata mobu 'me tsa ja le mahlaka a tla

thusa ho nonts'a mobu.

Lijalo tse ngata li ka lengoa

ts'imong e le ngoe ka mokhoa

oa neheletsano e re ha tse ling

li kotuloa tse ling li be li jaloa

joalo joalo. Mahlaka a poone a ka

sebelisoa ho ts’ehetsa tamati le

linaoa tse lengoang moraonyana.

Ha Sehoai se hloka ho hlahisa

lijalo tsa pele se ka etsa sethopo

ka ntlong ea sethopo, sena se

ka etsetsoa ka hara mabokose a

sethopo. Sethopo se ka hlongoa

ka liforong le litotomeng hang ha

serame se felile.

KA HOLIMO:TSE HLOKAHALANG

HO ETSA SETHOPO LI BOKELLOE,

MOSUOELA O PUTILENG LE MABEKERE

A LEMELANG.

KA HO LE LETS’EHALI:MONGHALI S.

MATLERE (KA LEQELENG) LE MONG. SELLO

THULO (CARE-LESOTHO) BA LEKOLA SETHOPO

SA SEPINICHI SE LENGOENG KA MABOKOSENG A

SETHOPO. SETHOPO SENA SE LENGOE KAHAR’A

NTLO EA SETHOPO MAFELONG A LEHLABULA

E LE HORE HA LEHOETLA LE QALA SE BE SE

LENGOA, 'ME SENA SE KA THUSA HORE E RE HA

SERAME SE QALA HO BA TENG LIJALO LI BE LI

HOLILE.

leqephe 176 TEMO E BABALLANG MOBU

LITLAMORAO TSA HO SEBELISA MOKHOA ONA

OA LIFORO LE LITOTOMA

• Metsi a ntseng a monyela ka liforong le litotomeng khafetsa, a etsa hore sebaka sena

se lule se le mongobo. Monghali Matlere o ithutile hore ha letsatsi le chabela litotoma

tsena kamor’a matsatsi a ka bang mabeli a pula ho kubella mosi o bakoang ke mocheso o

bakoang ke ho bola hoa lehola, joang le mahlaka a poone. Sena se etsa sebaka se mongobo

se nang le mofuthu o mongata 'me sena ke sebaka se loketseng ho lengoa meroho le

mokopu.

• Lehlabathe le lulang ka liforong ha pula e le ngata le etsa hore ho be manoni le mongobo

le mobu oo lijalo li tla its'oareletsa ho ona. Monghali Matlere o ithutile hore lehlaka la

poone le atleha haholo ha ho sebelisitsoe mokhoa ona. Lehlaka lena la poone ha le oele

fats'e ha meea e le matla joalok’a maemong a tloaehelehileng.

• Litlhaka le likutu tse sallang litotomeng ha ho kotutsoe li bola kapele ho feta mokhoeng

ona. Lesotho mona maemo a leholimo a mahareng empa hona le likhoeli tsa serame

se se ngata. Litotoma tsena li na le sebaka se se ngata se chabeloang ke letsatsi ebile

le mosuoela o tseba ho ts'oara metsi. Mosuoela o etsahala kapele ho feta maemong a

tloaelehileng.

• Ka ha hona le manyolo a mangata mobung, ha ho hlokehe ho ts'eloa manyolo a tsoang ka

thoko haeba a bonahala a fokola.

• Monghali Matlere o boetse o hlokometse hore kaha manyolo le mosuoela li ngata ts'imong

e lengoang ka mokhoa ona, mathata a bakoang ke likokoanyana le mafu a fokotsehile

haholo.

• Kaha sebaka lipakeng tsa lijalo se le seholo mokhoeng ona poone e hola ka pele e bile

e beha liqo tse ngata lehlakeng (4-5) hape li tenya. Leha ho ena le limela tse fokolang

sebakeng kotulo eba ngata, sena se etsahala le lijalong tse ling joalok’a koro le kh'abeche.

– Sebaka se seholo lipakeng tsa mela se thusa hore ho hlaola ho be bobebe 'me sena se

bohlokoa.

– Sebaka se ba boholo ba bonyane limithara tse peli pakeng tsa mela le linoko tse 60

lipakeng tsa lijalo totomeng.

– Sebaka sena se boetse se ka thusa hore liphoofolo li ka sebelisoa ho kofola.

– Sebakeng sa lijalo tse nyenyane joalok’a kale le tamati arola ka linoko tse 30 lipakeng

tsa mela.

– Haele tse kang koro le hanyanese mela e meli hoisa ho e meraro e ka lengoa ka bophara

ba linoko tse 40 hoisa 50 lipakeng tsa mela le 30 lipakeng tsa lijalo.

– Mokhoeng ona peo e lengoa ka letsoho e seng ka liphoofolo.

• Mokhoeng ona peo e lengoa ka letsoho e seng ka liphoofolo. Monghali Matlere ebile o lema

feela lijalo tseo a ipolokelang peo ea tsona.

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 177

Ho na le mekhoa e meraro e nepahentseng ea ho hlokomela metsi malapeng. Oena ke e

latelang:

• Mokhoa oa pele ke ho bokeletsa metsi a pula a mangata ka moo u ka khonang ka teng.

• Oa bobeli ke ho fetisetsa metsi ao lijalong.

• Mokhoa oa boraro ke ho sebelisa metsi ao ka hlokolosi.

1. HO KHAKELETSA LE HO BOLOKA METSIA PULA

Mona re shebana le litanka tse khakeletsang metsi a pula, litanka tseo re ka ichekelang tsona

hammoho le matamo a ntlafalitsoeng.

MEKHOA EA HO NOESETSA

LIRATSOANA MALAPENG

leqephe 178 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

Ikokanye le:

Lekala la Meru le Ntlafatso ea Mobu Rural Self Help Development Association

(Conservation division) (Mokhatlo oa ba Ithusang ho Itšebeletsa

Ofising ea liphatlalatso Metseng)

Box 92 Box 0523

Maseru Maseru West

Phone: (+266) 2232 3600 Email: rsda@lesoff.co.za

Phone: (+266) 2231 1279

Ba fana ka lithuso tse latelang:

Tseo u li fumanang

• Ho ahoa tanka e le ‘ngoe e le ho bontša kapa ho ruta liahi tse leshome tsa sebaka seo.

• Ho ahoa litanka tse tharo tsa boholo bo sa tšoaneng. Ketso ena e ipapisa le hore na marulelo a ntlo a

maholo ha kae, le hore na ke metsi a makae a ka khakeletsoang. Tanka e nyenyane e ba li lithara tse likete

li supileng (7 000 L), e mahareng ke likete tse leshome le metso e mene, (14 000 L) ha e kholo eona e le

likete tse mahome a mabeli a metso e mehlano a li lithara (25 000 L).

• Lekala le RSDA li tla fana ka samente, liphaephe, litlamelletsa (fittings), pompo le terata.

Tseo u tlamehang ho ba le tsona

• Sehoai se tšoanela ho ipatlela majoe le lehlabathe la noka.

• Motho ka bo mong a tle le likhakeletsi tsa metsi tse tlang ho faseletsoa marulelong.

• Sehoai se ipatlele seahi.

Melemo

ea tanka:

• Metsi a na a pula a ka

bolokoa antano sebelisoa ha

morao.

• Litanka tsena ke tsa moshoelella.

• Metsi a tsoang marulelong a

hloekile.

• Liahi li ka iphumanela chelete

ka ho aha litanka

tsena.

Bothata ba ho

aha tanka:

• Ho aha tanka ena ke

mosebetsi o thata o matla.

• E theko e phahameng.

• U tšoanela hore u be u tseba ho

aha kapa u batle seahi.

• Metsi ao a ka tankeng a ka se

sebelisoe ho fihlela komello

e feela.

Mokhoa oa ho aha tanka

Ke khakanyo e ntle hore u fumane seahi se tlang ho u thusa ho aha tanka, kapa ha u sa tsebe

seahi se joalo, u ka kopa lekala kapa RSDA ho u thusa.

Litanka tse khakeletsang metsi a pula

Lekala la Meru le Ntlafatso ea Makhulo hammoho le Mokhatlo oa ba ithusang ho itšebeletsa

Metseng (RDSA), ba thusa lihoai tsa Lesotho ho aha li tanka tsena.

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 179

Ka letsohomg le letona ke setšoantšo sa tanka e ahiloeng ka

majoe. Tanka ena e bophara ba limithara tse tharo (3 m) le

bophahamo ba 1.8 m. Ha e tletse e tšela metsi a li lithara

tse likete tse ‘ne (4 000 L). Metsi a ka tankeng e tjena a ka

sebelisoa likhoeli tse tharo nakong eo ho omeletseng. Ho aha

tanka ena u lefa maluti a likete tse tharo hoisa ho tse tharo le

mashome a mahlano (M3,000-M3,500). E nka nako ea libeke

tse peli hoisa ho tse tharo ho e aha.

Mekhoa ea ho aha tanka

1. Khotha le ho hloekisa sebaka sa boholo ba limithara tse

tharo.

2. Cheka motheo o selika-likoe. Motheo o lokela hoba

botebo le bophara bo etsang linoko tse mashome a mane

(40 cm), hona ke bolelele bo lekanang le kharafu.

Tlatsa motheo ka samente.

3. Tšela fatše ka samente. Lethopo le ntšang metsi le tla tsoa le hona samentneg ena leo lona le tlo

kopangoa le pompo eo metsi a tlang ho khuoa ho eona.

Pompo eo ho tlang ho khuoa

metsi ho eona e tšoanela ho

hlahela tlase ho tanka e le hore

metsi kaofela a ka tankeng a

tsebe ho tsoa le moo.

4. Aha tanka ea hau u sebelisa majoe le samente. Eona e

lokela hoba bophara ba licenthimithara tse mashome a mane

(40 cm), le bophahamo ba 1.8 m. Ha u qeta e samente ka hare.

5. Etsa bonnete ba hore likhakelatsa pula (gutters) li eme

hantle ka ho lima tanka, u ntano emala hore pula ene.

Boholo ba nako, li tanka tsena ha li koaheloe. Ho ntse

ho khoneha hore u li koahele ka masenke, nete kapa ka

ho aha sekoahelo sa samente. Metsi a tsoang tankeng e

koahetsoeng a ka nooa. Empa ha e sa koaheloa, metsi ao

a tla be a le litšila haholo hore a ka nooa.

’ME’ MATHABO O EME PELA TANKA

EA HAE E HAETSOENG HORE E

KHAKELETSE METSI A PULA

POMPO EA TANKA E

LOKELA HO KENGOA TLASE

MOO TANKENG

MONA KE LERAKO LA TANKA LE AHILOENG KA MAJOE, LEO

RE LE BONTŠOANG KE NTATE TLALE, LE HA LE E SO FELE

BOKAHARE BA TANKA ENA BO

BONTŠA LESOBA LE FATŠE LEO

METSI A TLANG HO TSOA HO LONA

SEKHAKELETSI SE ENTSOENG KA MASENKE

SE ISA METSI KA TANKENG

leqephe 180 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

Matamo a ntlafalitsoeng

Ke matamo kapa mekoti e chekiloeng

fatše. Matamo ana a ka ahoa ka mekhoa

e mangata e fapakaneng.

Lihoai tsa Lesotho li lekile mekhoa e

mangata e fapakaneng ea ho aha matamo

ana. Eona ke e latelang:

1. Matamo a samentiloeng

2. Matamo a ahiloeng ka majoe le

samente.

3. Matamo a mobu a pakelletsoeng majoe

ka holimo.

4. Matamo a aliloeng ka polasitiki.

Lebaka le leholo la hore tanka e ahoe

hantle ho tloha fatše le maboteng ke

ho thibela metsi ho qhalana.Libakeng

tse ling mobu oa teng o na le letsopa le

lekaneng hore le thibele letamo ho lutla, ka hoo, ha ho hlokahale hore le tšireletsoe ka letho.

Athe libakeng tse ling teng ha mobu o ba metsi haholo, o ka etsa hore mabota a letamo a oele e

be le a lutla.

Metsi a kenang

ka matamong ana a

tsoa fatše. Ka tsela ena, ho ba

bobebe hore u iphumanele metsi a

mathang ho tsoa marulelong, tseleng

le mekotinyaneng e teng pela ha hau.

• Ho a khoneha hore ho ahoe matamo

a maholo, a tla tseba ho tšela metsi a

mangata, hore a sebelisoe nako e telele

ha ho omeletse.

• Matamo ana ha a theko e

phahameng, a bile a bobebe

ho a aha ho feta

litanka.

1. Matamo a samentiloeng:

‘M’e Mamothepane ea ahileng Ha Likupa, seterekeng

sa Mafeteng, o ile a i k’hahela letamo le ntlafalitsoeng

eaba o ua le samenta.

Letamo lena le ne le ahoa ke batho ba bararo ho tsoa

hona moo motseng oa Likupa. Ene e le sehoai se

tsoang ha Rabolilane, eo eena a ileng a ba bontša hore

na letamo la mofuta oo le ahoa joang, anto ba tlohela

hore ba tsoele-pele, empa a ntse a ba bontša mona le

mane. Letamo lena le ahiloe ka matsatsi a leshome le

metso e mene.

Khahong ea letamo lena ho sebelisitsoe samente le

terata ea lihoko tsa likhoho feela. Ho iloe ha chekoa

sekoti, eaba ho aloa terata kahare. Ka morao ho moo,

letamo la samentoa. Lehlabathe le neng le sebelisoa le

ne le latoa nokeng ka likhomo.

Letamo le batla le lekana ka mahlakore oohle. Le

bolelele ba limithara tse hlano le bophara ba tse ‘ne.

Botebo bona ke mithara tse peli. Letamo lena le

boetse la samentoa moo metsi a phallang a tlang ho

kena le teng. Hona ho etsa hore le tle le lule nako e

telele le sa senyehe.

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 181

Letamo le kampetsoe ho thibela bana le liphoofolo ho kena moo

kaha kotsi ekaba teng. Hona le tanka e bitsoang “header tank”

e ka tšelang metsi a li lithara tse sekete. Tanka ena ha e behoe

fatše, e phahamisoa hore e be limithara tse peli le halofo (2.5 m).

Mosebetsi oa tanka ena ke ho thusa hore metsi a tsebe ho phalla

hantle ka hara mathopo le lipompo tse ka serapeng tseo tsona li

nkang metsi ho tsoa tankeng ena. Pompo e hatoang ka maoto ke

eona e sebelisoang hore ho pompeloe metsi ka tankeng.

Lethopo le nkang metsi ho tsoa ka letamong le na le sefe

qetellong ea lona e le hore le sefe likhoere-khoere, e be ho tsoa

metsi a hloekileng feela.

Pele u pompa metsi, etsa bonnete ba hore hona le

metsi ka li silindareng le ka lethopong. Ho nka lihora

tse kabang peli ho tlatsa metsi ka tankeng ela e

bitsoang “header tank”. ‘Me oona a ka sebelisoa beke

kaofela.

‘M’e Mamothepane o bolela hore haele

mona metsi a se a fumaneha haufinyane, a ka

tseba ho tsoela-pele ka mesebetsi e meng ea

hae. O boetse o khona ho hlahisa meroho e

mangata ho feta pele. O iphelisa ka ho hlahisa

meroho le sethopo ebe o li rekisetsa likolo le

Baitsukoli.

‘M’e Mamothepane o boetse o iketsetsa phaello ea

meroho ka ho etsa jeme le ho boloka e meng ea

meroho ka libotlolong.

SETŠOANTŠO SENA SE BONTŠA

LETHOPO LE FASELELITSOENG

SEFE

MONA MOITHAUPI O ITHUTA HO

SEBELISA POMPO EA MAOTO

ME MAMOTHEPANE U BONTŠA BOTLOLO EA JEME EA

TJOTO LE LIPEO TSEO A LIREKISANG HO IKETSETSA CHELETE

KAROLOANA EA SERATSOANA LE MOO HO

HLAHISETSOANG SETHOPO TENG

leqephe 182 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

2.Matamo a ahiloeng ka majoe le

samente

Ho boetse ho a khoneha hore matamo a ahoe ka majoe le

samente. A ka ahoa a otlolohile kapa a kobehile. Ho qaloa

pele ka ho chekoa motheo oa letamo lena. Setšoantšo sena

se ka lehlakoreng le letona se bontša letamo le ntlafalitsoeng

le ahiloeng ka holekana mahlakore oohle. Le lenyenyane, le

tšela feela li lithara tse likete li leshome le metso e mehlano

tsa metsi. Le bolelele ba li mithara tse tharo, bophara ke

limithara tse peli le halofo, ha botebo bona e le mithara e

lengoe le halofo.

Setšoantšong se ka holimo ho sebelisitsoe pompo ea letsoho.

Pompo ena e na le tšepe e telele ho etsa hore ho be bobebe ho

pompa metsi. Ho sebelisoa toromolo e kholo hore e thuse ka

ho sefa metsi, ho tle ho pompehe metsi a hloekileng feela.

Haufi le foro e kenyang metsi ka letamong, ho ka chekoa

ka tsela e tla e tsa hore likhoere-khoere tse kang matlakala

le seretse li se ke tsa kena ka letamong, empa li felle moo.

Sebaka sena se lokela ho hloekisoa nako le nako.

LEBOTA LA MAJOE LE SAMENTE

LE AHILOENG KAHO OTLOLOHA LA

LETAMO LE NTLAFALITSOENG

LETAMO LE NTLAFALITSOENG,

LE TERATETSOENG LE BILE LE

NA LE POMPO EA LETSOHO

TERAMO LE POMPO

EA LETSOHO

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 183

3.Mabota a mobu a pakelletsoeng ka

majoe

Mabota a matamo ana ha a otloloha hakaalo. A batla a

kobehile. A batla a tšoana le sebaka se motheong, empa

motho a ka nna a tseba ho hloella ka holimo. Bokahare

ba letamo kaofela bo aliloe ka majoe(fatše le maboteng).

Majoe ana ka bo oona ha a thibele hore letamo le lutle.

Le ha ho le joalo, letamo le ka nna la lutla hanyanyane

hobane mobu oa lona o na le letsopa le lengata le tsebang

ho tšoara metsi.

U ka nna oa lema joang ba mohloa tšepe

maphakong a letamo e le ho thibela mobu

ho khoholeha. Ketso ena hape e thusa

hore maphako ao a seke a oela ka hara

letamo ha ho ka etsahala hore mobu o

pakellane moo.

4.Ho aha ka

polastiki

Ha u tlo sebelisa polasitiki ho

ala ka hare ho letamo la hau,

etsa bonnete ba hore polasitiki

eo u e khethang ha ena ho

chesoa ke letsatsi ha bonolo.

E seng joalo e tla taboha

kapa e bole le pele selemo se

fela. Lipolasitiki li aleha ha

bobebe maphakong a letamo,

e bile li khechana tsa tsona

li ka kopangoa ha bonolo ka

sekhorametsi (glue). Le ha ho

le joalo, ho ntse ho ka etsahala

hore u iphumane u phuntse

polasitiki eo masoba e se ka

maikemisetso.

SETŠOANTŠONG SENA RE BONA HORE POLASITIKI E ‘MALA OA

LAMUNU E SE E SENYEHILE E BILE E TABOHILE. HA E LE POLASITIKI

E TŠOEU EONA E NTSE E TŠOERE KA MATLA.

leqephe 184 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

2. PHETISETSO EA METSI LIJALONG

Pompo tsa matsoho le maoto

Lipompo tsena ha li sebelise motlakase kapa peterole. Li sebelisa feela matsoho kapa maoto.

Pompo tsa maoto

Pompo ena e ahiloe hore e tsebe ho sebelisoa libakeng tsa mahae tse hole le litoropo. E ‘mele

o monyanyane, e matla e bile e nkeha ha bobebe. E sebetsa mesebetsi e mengata joalo ka

ho pompa metsi nakong ea monoesetso le ho pompa metsi a tla sebelisoa ka lapeng. Joale re

shebana le mefuta e ‘meli ea lipompo tsena.

ApproTEC foot pump (Kenya)

Tšebeliso ea pompo ena:

Pompo ena ha e nyanyane hakaalo, empa

e matla hape ho bobebe ho e hlokomela

le ho ilokisa ka ho sebelisa litšepe tse

fumanehang mona hae. E boima ba 22 kg.

Pompo ena e na le mathopo a mabeli, le

tsoelang ka ntle leo lona le leng bolelele

ba limilimithara tse mashome a mabeli

a metso a mehlano (25 mm), le kenang

kahare lona le bolelele ba limilimithara tse

mashome a mararo a metso e ‘meli

(32 mm). E boetse ena le licilindara

(cylinder) tse peli tseo e leng tsona tse

suthumetsang metsi hore a tsoe.

Hore pompo ea hau e seke ea u senyehela,

le ho thibela likhoere-khoere ho feta,

faselatsa sefe ea mathopo le thopong le

kenang ka hare ho pompo.

Metsi a ka pompeha hoisa bo phahamong (height) ba limithara tse leshome le metso e mene

(14 m). Ena le matla a ho hula metsi ka bo phahamo ba limithara tse supileng (7 m). Ha

pompo entse e hlokometsoe hantle, ena le bokhoni ba ho ntša metsi a bophahamo ba limithara

tse supileng hoisa ho tse leshome (7-10 m).

Ka motsotsoana, pompo ena e ntša metsi a ka bang halofo ea lithara hoisa ho lithara le halofo

(0.4-1.5 L). Le ha ho le joalo, nako ena e ipapisa le hore na metsi a ntse a pompuoa ka bo

phahamo bo bokae. E kanna ea rekelloa le hlooana e masobana eo eona e tla e tsang hore ho

noesetsa ho be bobebe u ntse u sebelisa eona pompo ena.

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 185

Barekisi:

Pompo ena e hlahisoa naheng ea Kenya. Afrika Boroa teng u ka e fumana ka ho ikopanya le:

Chris Stimie, Rural Integrated Engineering on 082 469 4535 or Tel: 012- 842 4106

Email: dir@rieng.co.za. Kapa ngolla: ApproTEC/ Kickstart, Nairobi; PO Box 64142, 00620.

Tel: +254-(0)-20-787 380 / 787 381. Email: approtec@approtec.org.

Lesotho teng ipokanye le ba Maluti irrigation, Maseru.

Rainmaker foot pump (New Zealand)

Tšebeliso ea pompo ena:

Pompo ena e nyenyane, ‘me

e bobebe ho e jara. Leha

hole joalo, ha ho bonolo

hore e hlokomeloe le ho

lokisoa ka lisebelisoa tse

fumanehang mona hae. E

boima ba 18 kg. Ha u e

reka, u fumana litšepe le li

pannere joalo-joalo tsa eona tse tsamaeang ka thoko. Ena le

mathopo a mabeli, le kenang le letsoang, ao bobeli ba oona a

leng botenya ba limilimithara tse mashome a mararo a metso

e robeli (38 mm). E boetse e na le lits’epe tse peli tse kang

likoto (diaphragm pistons) tse suthumetsang metsi hore a

tsoele ka ntle. Lethopo le kahare ho pompo ena le na le sefe

bakeng sa majoe a masesanyane. Pompo e na le matla a ho

sebetsa le ha mobu ona le lehlohlojane kapa likhoere-khoere

tse ling.

Metsi a ka pompuoa hoisa bophahamong ba li mithara tse

mashome a mabeli a metso e robeli (28 m). Ena le matla a

hula metsi a bophahamo ba li mithara tse supileng hoisa

ho tse leshome (7-10 m). Ha pompo e ntse e hlokometsoe

hantle, e na le bokhoni ba ho ntša metsi a bophahamo ba li

mithara tse leshome le

metso e tšeletseng (16

m). Ka motsotsoana

pompo ena entša metsi

a ka bang halofo ea

lithara hoisa ho tse

tharo (0.5-3 L). Hona

ho bontša hore ho ka pompuoa metsi a mangata ka

letsatsi. Pompo ena ebile e tla le hlooana e masobana

e ka kengoang lethopong le ho eona moo. Hlooana ena

e etsa hore ho be bobebe ho noesetsa u ntse u sebelisa

pompo ka bo eona.

leqephe 186 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

3.TS’EBELISO EA METSI KA HLOKOLOSI

Mekhoa ea ho bokella metsi a mangata e magata. Re ile ra shebana le emeng ea mekhoa

ena lipampiring tse fetileng tse neng li bua ka ho hlokomela le ho sebelisa metsi. Lintlha tsa

bohlokoa ke ho:

• Tšireletsa mobu e le hore metsi a bolokehe ka mobung.

• Lema makorota.

• E tsa liforo tse tla tjekisa metsi hore a kene

mobung a se ke a lahleha.

• Tšireletsa serapa sa hau hore mobu oa sona o se

ke oa omella ke moea.

• Kopanya mobu le li putisa mobu.

Joale re tlo shebisana mekhoa e ‘meli ea ho tšella

ka tsela eo e tlang ho boloka metsi, nako, e bile e

ke ke ea u batla matsoho a mangata. Mekhoa ena

ke: ho sebelisa monoesetso o bitsoang “drip”, kapa

marotholi, moo teng e leng lethopo le phuntsoeng

masobana kapa le faselelitsoeng lihlooana tse

nyenyane moo metsi a tsoang le teng, le ho sebelisa

liratsoana tse a hiloeng joalo ka lesoba la senotlolo.

Melemo:

• Nakong ea

monoesetso, metsi a ea

metsong ea lijalo ka kotloloho,

a bile a monyela tlaase mobung.

• O boloka nako le matsoho.

• O boloka metsi, empa hona ho

ipapisa le hore na u sebelisa

lethopo lena joang.

Monoesetso ka lethopo le masobana

Lethopo lena le noesetsang ka masobana a sentseng a ahiloe ho lona, le ahiloe hore le sebetse

ka tsela e itseng feela. U ka le sebelisa kapa oa iketsetsa la hau. Empa ha u khothaletsoe hore

u leke ho fetola moetso oa lethopo le rekiloeng, ka ha le ke ke la sebetsa.

Thepa ea lethopo lena

Lethopo lena le tla le tsohle tsa lona tse lokelang hore le tsoele pele ka mosebetsi. Le ha ho le

joalo, hona le mefuta e mengata ea lisebelisoa tse tsameang le mofuta ona oa lethopo. E ngoe

ea tse tloaelehileng ke e bitsoang “Netafin”.

Thepa kapa lisebelisoa tse rekelloang le lethopo lena u ka lifumana ka ho ikopanya le Maluti

Irrigation Maseru. Lekala la Temo le RSDA ba thusa lihoai tsa Lesotho ho ba le mathopo a

mofuta ona.

“Netafin” e ahiloe ka teramo ea li lithara tse makholo a mabeli

(200 L), e tsamaeang le sefe. E tla le mofuta ona oa lethopo

le masoba leo lona le leng bolele ba ho lekane serapa sa

boholo ba bolelele ba kharafu ka mahlakore a mane, li iphitile

makhetlo a makholo a mabeli (200 square metres). Halofo ea

200 square metres e leng 100 square metres, e ka noesetsoa

hang. Lethopo la mofuta ona le tla le se ntse le entsoe femeng.

Masobana a lona a kahare a

bile a arotsoe li centhimithara

tse mashome a mararo

lipakeng (30 cm). ONE METRE

1 SQUARE

METRE

1 metre

Etsoa: Vikela, May 2003, FSG

30 cm

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 187

Ntate Mokhethi, eo e leng moahi oa Mohale’s Hoek e sa le a ntse a etsa liteko ka ho sebelisa mokhoa oa ho

noesetsa o bitsoang “Netafin drip irrigation” nako e ka bang likhoeli tse tšeletseng. Eena o boletse joana,

“Mokhoa ona o mpolokela. O boetse o boloka metsi, ka ha metsi joale a ea metsong ea lijalo hang

hang.”

Ha letsatsi le likela, Ntate Mokhethi u tlosa se sebelisoa sena seo a noesetsang ka sona e be o se busetsa

hape hoseng, anto tsoela pela ka ho noesetsa. O beha

teramo e tletseng metsi holima majoe a mabeli a sephara

hore e be holimonyana ho feta liratsoana tsa hae.

Ntate Mokhethi o arola lijalo tsa hae e le hore se seng

le se seng se be haufinyana le lesobana. Mokhoa o na o

sebelisoa feela lijalong tse arohaneng joalo ka kh’abeche, e

seng tse moleng o le mong joalo ka lihoete.

MONA NTATE MOKHETHI BONTŠATERAMO EA 200

L E KENTSOENG SEFE EA LETHOPO. RE BONA HAPE

LETHOPO LENANG LE MASOBANA LE BEHILOENG PELA

TERAMO HAMMOHO LE NKHO E SEBELISOANG HO

TLATSA TERAMO.

Lintlha tsa bohlokoa

• Teramo e lokela ho behoa moo ho seng maqhutsu, ‘me eona e phahamele serapa ka mithara

kaofela (Bolelele ba kharafu).

• Serapa sa hau se tšoanela hore se se ke sa ba maqhutsu, hobane ha sena le maqhutsu,

metsi a tla tsoa masobeng a tlabe a sa lekane. A mang a tla tsoa haholo ha a mang a tla

tsoa hanyenyane.

• Lethopo lena ha le ea lokela ho robala kantle mariha ka ha masobana a lona a tla choatleha

ke serame.

Mathata a ho

sebelisa mathopo

ana:

• Ha masobana ana a thibane, a ka

buloa ka ho otla lethopo hanyenyane

ka sepekere kapa tšepe e motsu.

• Ha ho tsela engoe ea ho a thibulla. Haeba

a sa thibulohe ka lisebelisoa tse boletsoemg

ka holimo, sebelisa lethopo le lecha.

THLOKOMELISO: U ka khona ho ithekela

lethopo lena le masobana oa o ka oa

kenyang moo lethopong oa ba oa

ikenyetsa tsona.

Melemo

ea ho sebelisa

mathopo ana:

• Metsi a anela hantle serapeng

kaofela, a bile a kena mobung ka

tsela e khotsofatsang.

• Metsi a litšila a ka sebelisoang

mokhoeng ona oa monoesetso.

• Lisebelisoa tsohle tsa lethopo

lena li fumaneha ha bonolo

mabenkeleng.

leqephe 188 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

Mona ke mehlala e ‘meli e bontšang hore na lihoai tse

sebetsang le SERUMULA li lekile eng.

Re tla li bitsa mela ea sepakh’ethi le mela ea seponche

kapa likhoele. Mefuta ena e bonolo hore lihoai tse libakeng

tse fapakaneng li e sebelise.

Mela ea sepakh’ethi:

Mokhoa

• Sebelisa teramo e ka fumanehang ha bobebe,

ebe li lithara tse 25-200. Mokhoa ona o entsoe

hore o sebelise li lithara tse 25 tsa metsi ka

letsatsi. Haeba u sebelisa retamo ea boholo ba

li lithara tse 50, e tlatse, empa u noesetse u

ntse u tlolisa letsatsi lipakeng. Ha teramo e le

ea boholo ba li lithara tse 200, u ka noesetsa ha

ngoe feela ka beke. Le ha hole joalo, hona hotla

ipapisa le hore na maemo a leholimo a joang

, mobu o u nang le oona ke o joang le hore na

lijalo tsa hau li se li holile ha kae. Sethopo ha

sena batla ho tšelloa hakaalo.

• Beha teramo ena ka holimonyana ho seratsoana,

seo sona se leng bophara ba mithara e le ngoe le bolelele ba limithara tse leshome. Ha

seratsoana sa hau se le boholo bo bokana, u tla tseba ho se sebetsa ha bonolo.

• Sebelisa mathopo a mona a tloaelehileng a matšo ho etsa mola o moholo o tlohang

teramong. Etsa e meng hape e meraro eo lipakeng tsa eona e leng li milimithara tse

makholo a mahlano (500 mm), ha bolelele ba seratsoana sa hau bona ele limithara tse

leshome.

• Phunya masoba a manyenyane lethopong a arohaneng ka li milimithara tse makholo a

mararo (300 mm) lipakeng, ebe u Kenya mela ena ea sepakh’ethi masobeng ao. U tla hloka

mela ea sepakh’ethi e mashome a robong a metso e meraro (93).

• Lijalo li lengoa hore se seng le se seng se be le mola oa sona oa sepakh’ethi.

Ikopanye le:

Serumula Development Association,

PO Box 708, Maseru 100, Lesotho

Tel: (266) 2231 7875; email:

info@serumula.org.ls

Melemo:

• Ha li hloke sefe

• Li thibuloha

ha bonolo; moma

qetellong ea lethopo leo la

sepakh’ethi e be oa hula.

• Metsi a monyela ha

bobobe hofeta ha eba a

ene a hasitsoe

feela.

Mathata:

• Liratsoana li lokela

ho ahoa moo ho seng

maqutso.

• Mathopo le mela ea sepakh’ethi

le tsona li lokela hore li be

bophahamo bo lekanang. Ha so se

joalo, metsi a tla tsoa moo

le oona a ke ke a

lekana.

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 189

1m high

Tanka ea

boholo ba

25-200l

500mm

10 metres

Masobana a arotsoeng

li milimithara tse makholo a

mararo lipakeng (300 mm)250

250

Mokhoa ona o noesetsa sebaka sa boholo ba bolelele ba likharafu tse ‘ne li menahane ha

leshome le metso e mehlano (15 m²). E sebelisa li lithara tse mashome a mahlano tsa metsi

ka metsotso e mehlano. Ka letsatsi , mola o le mong oa sepakh’ethi o ntša metsi a ka bang li

milimithara tse makholo a mabeli a metso e tšeletseng.

Mela ea seponche kapa likhoele

Mekhoa ena e lokile haholo bakeng sa ho noesetsa lijalo

tse jaloang moleng o le mong tse kang lihoete, anyanese le

lierekisi.

Mela ea seponche

Phunya lethopo masoba u sebelisa sepekere

se chesang. Etsa bonnete ba hore masoba

ao a hloekile. Masoba ana a be boholo ba

limilimithara tse peli le halofo (2.5mm).

Sunya likhechana tsa seponche masobeng

ao. Ke hona masobeng ao moo metsi a tlo

tsoa le teng.

Mela ea likhoele

Mela ena e ntse e tšoana le ea seponche e

boletsoeng ka holimo. Phapano feela ke hore

mona ho sebelisoa likhoele e seng seponche.

Melemo:

• Mokhoa ona

oa monoesetso o ka

sebelisoa le lijalong tse

lengoang moleng o le mong

joalo ka lihoete.

• U ka arola masoba a

lethopong ho ea ka

moo u ratang.

Mathata:

• Likhechana tsa

seponche li lokeloa ho

ntšoa selemo le selemo,

‘me hona ke mosebetsi o

mangata.

• Ha ho bonolo ho laola

metsi a tsoang moo

masobeng.

leqephe 190 MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENG

10 234567891011121314151617181920

This is 20 cm

2cm =

20 mm

U noesetsa ha

kae

Haeba u metha pula

ka sesebelisoa se

methang pula, u tla

sebelisa limilimithara(mm).

Milimithara e le ngoe ea pula

e lekana le lithara e le ngoe

ea metsi mobung oa boholo bo

lekanang le bolelele ba likharafu tse

‘ne (square metre).

Bonyane ba metsi ao u ka noesetsang

lijalo tsa hau ka oona ke limilimithara

tse mashome a mabeli ka beke. U ka

noesetsa tjena selemo ho pota.

Phunya masoba a mabeli ka mahlakoreng a

lethopo. Kenya khoele masobeng ao e be u

etsa lefito ka mahlakoreng ao a mabeli. Botle

ba khoele ena ke hore haeba lesoba le ka la

koaleha, u ka e hlohlora ho tlosa litšila tse

koetseng lesoba leo. Hape e etsa hore metsi a

tsoe butle e seng ka sekhahla.

Lethopo

la boholo

ba 15mm

Khoele

Mafito

Masoba

Limilimithara

tse mashome a mabeli

tsa metsi ka beke li lekana le li

lithara tse mashome a mabeli a metsi

ka beke, ao a lekanang hape le nkho

e le ngoe ea metsi mobung oa boholo ba

bolelele ba likharafu tse ‘ne (square metre).

Ha u sebelisa monoesetso oa masobana, li

lithara tse mashome a mabeli tsa metsi mobung

oa boholo ba bolelele ba likharafu tse ‘ne e

lekana le limililithara tse makholo a mararo

a metso e mashome a mane (340 ml)

tsa metsi lesobeng ka ngoe

ka beke.

Makhetlo ao u ka

noesetsang ka oona

U ka nna oa noesetsa hanyane ka

hanyane letsatsi le letsatsi, kapa oa

noesetsa haholo feela e seng mehla eohle.

Ka tšebeliso ena ea monoesetso oa masobana, lijalo li noesetsoa ha

ngoe ka letsatsi, tsatsi le leng le le leng. Maqalong a selemo, ketso ena

e thusa hore mobu o lule o le metsi. Ha lijalo li se li holile, li se li ka

sebelisa metsi ana ao mobu o neng o a bolokile (Hammoho le a mang

ao u tlabeng u ntse u noesetsa ka oona letsatsi le letsatsi).

1 SQUARE

METRE

1 metre

Etsoa: Vikela, May 2003, FSG

MEKHOA EA HO NOESETSA LIRATSOANA MALAPENGleqephe 191

Tlhokomeliso ka ho anela ha metsi mobung

Ho anela ha metsi ho bolela tsela eo metsi a tsamaeang ka teng ka

mobung. Ho anela hona ho ipapisa le mofuta oa mobu le mokhoa

oa monoesetso. Litšoantšo tse latelang li bontša tsela eo metsi a

phallang ka teng mefuteng e fapakaneng ea mobu.

• Ha u sheba mobu ka holimo, u tla bona masobana a manyenyane a mongobo,ao

mohlomong a tla be a atamelane kapa a arohane haholo.

• Ka fatše teng, masobana ana a latellana.

• U tla lokela hore u shebe na ho etsahalang ka fatše ele hore u tle u tsebe hore na

metsi a tsamaea joang mobung. U ka etsa sena ka ho nka thupa ebe u e sunya

mobung ho fihlela e se e sa tsamaea. E sunye haufinyane le masobana a lethopong,

hape holenyana le oona. Ka tsela ena u tlaba le khakanyo ea hore na metsi a anetse

hakae ka mobung.

• Kae kae mobu o tlabe o omeletse, e leng ho bontšang hore na ho thata hakae ho

sebelisa monoesetso o na oa lethopo la mofuta oona bakeng sa lijalo tse jaloang

moleng o le mong. Lebaka ke hobane batho ba atisa ho beha masobana a lethopo

lena haufinyane le sejalo se le seng.

• Sekhahla seo metsi a tsoang ka sona masobeng a manyenyane se tla ama tsela

eo metsi a tsamaeang ka eona. Mofuta oa monoesetso o sebelisang mathopo a

puntsoeng masoba a maholo, joalo ka mefuta ea seponche le khoele (tseo re seng

re buile ka tsona), li tšoana le mokhoa oa monoesetso o bitsoang “controlled flood

irrigation” moo metsi a tlohetsoeng hore a tsoe ka bongata, hona le hore a tsoe e le

marotholi.

Lekunutu ha u noesetsa ke hore u shebe hore na ho etsahalang ka mobung!! Se ke

oa potlaka ha u noesetsa, iketle!!!

LETSOPASELOKOE LEHLABATHE

leqephe 192